میراث مکتوب- جنه الاخبار تألیف محمدحسن بن محمدرحیم لنجانی اصفهانی (در ۱۲۶۰-۱۲۶۸ق) به انضمام نخبه الاخبار تألیف عبدالوهاب بن علی اشرف بن اسماعیل شیرازی (در ۱۲۶۵-۱۲۵۷ق) به تصحیح محمدهاشم محدّث و با حمایت مالیِ جناب آقای محمّد جمالی توسط انتشارات، موزه و مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی منتشر شد. این مجموعه در موضوع تاریخ عمومی و محلی در دوران محمدشاه قاجار که کمتر کتب تاریخی تألیف شده‌اند، به تألیف رسیده‌اند.
۱٫ جنهالاخبار:
مصحح در معرفی آن می‌گوید:
«جنه الاخبار یکی از تواریخ عمومی است که علی الرسم المعمول از پیدایش خلقت آدم شروع شده و به سلطنت قاجاریان ختم می‌شود و شامل یک مقدمه و بیست و هفت فصل و یک خاتمه است. فصل بیست و هفتم در بیان احوال سلاطین قاجار و معاصران ایشان با عنایت ویژه‌ای به اصفهان است. سبک نگارش جنه الاخبار ساده و روان است. مولف تألیف را در ۱۲۶۰ق شروع کرده و هشت سال بعد آن را در ۱۲۶۸ق به پایان برده است».
علاوه بر این مولف در انتهای کتاب شرح احوال ۱۳ نفر از علما و فضلای عصر قاجار را آورده که بر اهمیت کتاب بیش از پیش افزوده است. از دیگر وجوه اهمیت این کتاب اطلاعات مهمی است که در وقایع محلی و بلایای طبیعی داده از جمله؛ وبای ۱۲۶۲ق در اصفهان و چگونگی ظهور محمدعلی باب و فرقه بابیه و نیز پیدایش و سرنوشت چند تن دیگر از مدعیان ظهور و منجیان کذّاب.
مولف در تألیف کتاب خود از کتب متعددی بهره برده و در بخش معاصرین از دیده‌ها و شنیده‌های خود در تکمیل مطالب استفاده کرده است به همین سبب مطالبی جدید و تازه در این اثر وجود دارد که در منابع دیگر دیده نمی‌شود.
محمد حسن لنجانی اصفهانی در مورد خود و خاندانش می‌گوید:
«مخفی نماناد که بنده حقیر فقیر… من مشایخ کیانی ملقب به چهل تنان و نیارانی که در آن ولایت صاحب قبیله و طایفه و مالک عقار و ضیاع بوده‌اند…و اهل آن ولایت به خانواده ایشان سوگند یاد می‌کنند … القصه بعد از وفات والد نورچشمان عزیزم محمدرفیع و محمدجعفر را به تحصیل علوم فرستادم. بعد از مدت نه سال تحصیل محمدجعفر برادر اصغر دست در دامن توکل زده به سیاحت بلاد مایل گشت و محمدرفیع به جهد تمام و سعی مالاکلام در تحصیل علوم دینیه مشغول است که خداوند عالم، او را موفق به توفیقات خیر بدارد. و این حقیر چند قطعه ملک از کد یمین و عرق جبین احیا و آبادان ساخته که وجه معیشت از آنجا حاصل می‌گردد. و لله الحمد که بار منت احدی از اهل زمانه به گردون ندارم و حرص دنیا که سبب خواری و مذلّت است از خود دور دارم در کنج زاویه خمول نشسته و در نااهلان بر روی خود بسته‌ام.»
مصحح تنها دو فصل آخر (فصل ۲۶ و ۲۷) کتاب مذکور را که مربوط به دوران زندیه و قاجاریه است مد نظر قرار داده و به فصول دیگر که تکرار مکررات بوده توجه نکرده است. ایشان با در نظر گرفتن دو نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (به شماره ۵۵۷۷) و نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (به شماره ۶۴۸۷) متن را با رعایت امانت و صحت اغلاط را ارائه کردهاند.
۲٫ نخبه الاخبار
این کتاب نیز همانند جنه الاخبار تاریخی عمومی-محلی است که در یک مقدمه و دوازده عنوان و یک خاتمه تألیف شده است. عبدالوهاب بن علی اشرف بن اسماعیل شیرازی تألیف خود را به ۱۲۵۷ق شروع و در سال ۱۲۶۵ق به پایان برده است.
مؤلف در خصوص منابعی که در تالیف این کتاب استفاده کرده می‌گوید:
«قریب چهل کتاب از کتب ارباب سیر و اصحاب خبر از متقدمین و متأخرین از فارسی و عربی و معتبر و غیر معتبر به دست آورده و بعد از ملاحظه تام و مطالعه تمام آنچه به نظر قاصر،اصح و ارجح آمد ثبت و ضبط نمود. و بعضی از کتب که در میان مردم معروف و مشهور و آنها را معتبر می‌دانند از آن جمله روضهالصفا و حبیب‌السیر و زینهالمجالس و بعضی از کتب فارسی محقق مجلسی در نزد فقیر غیرمعتبر است زیرا که غالب فقرات کتب مزبوره مخالفت و مغایرت با یکدیگر دارد چنان که بر متتبعان صاحب بصیرت مستور نیست و این گونه جسارت کردن، نه مقصود، قصور تتبع ائمه اخبار است، بلکه از بابت آن است که چون نسیان از لوازم جبلت انسان است ایشان را در بعضی از فقرات، خبط و اشتباه روی داده».
مصحح در این کتاب نیز تنها به گزارش مولف از دوران زندیه و قاجاریه پرداخته و به تکرار مکررات در فصول قبلی کتاب توجه نکرده است. اطلاعاتی که مربوط به این دوران است بسیار حائز اهمیت بوده و برخی از آنها در کتب دیگر وجود ندارند و برای تحقیقات تاریخی کمک ارزنده‌ای هستند، از جمله به وقایع قاجاریه و شرح احوال برخی رجال سیاسی مثل قائم مقام فراهانی، گزارش چگونگی ظهور محمدعلی باب و شمه‌ای از احوال طاهره قره العین را می‌توان اشاره کرد.
مصحح با توجه به نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۵۵۷۰ متن کتاب را تصحیح کردهاند. در پایان نیز نمایه عام و فهرست از اشعار دو متن ارائه شده که بر فواید کتاب افزوده است.
دکتر رسول جعفریان، ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در مقدمه خود بر این کتاب نوشته است:
وقتی انسان این قبیل آثار را می‌بیند بلافاصله به این فکر می‌افتد که با توجه به اهمیت این متون، چرا تاکنون نسبت به آنها بی التفاتی صورت گرفته است؟ چرا ما حتی به تواریخ با ارزش خود که هر کدام می‌تواند گوشه‌ای از تاریخ ما را روشن کند، تا این اندازه بی‌توجهیم؟ به نظر می‌رسد این اثر، در کنار آثار دیگری که از دوره با اهمیت زندیه و اوائل قاجار در ایران داریم، شایسته بود هرچه زودتر چاپ شود تا بتوان تحلیل علمی‌تری نسبت به این دوره داشت.
مع الاسف، عصر صفوی و نیمه اخیر قاجاری، بیش از این دوره میانی مورد توجه ما بوده و است، در حالی که بیماری ایران ما، محصول انحطاطی است که ما از پس از سقوط صفویه تا نیمه های دوره ناصری گرفتار آن شده‌ایم. این را قبول داریم که حتی این دوره را نباید انحطاط کاملی دانست و در مقابل باید ارزش‌های علمی و فرهنگی آن را شناخت، اما به هر حال، شکوه دوره صفوی و همین طور درخشش نسبی ایران پس از مشروطه که تلاش می کرد آرام آرام سر برآورد، سبب شده است تا این دوره میانی که دوران رکود، کاهش جمعیت ایران، ویرانی اقتصاد و عقب افتادن از کاروان تمدن بشری باشد، بیشتر جلوه کند. آثار زیادی از این دوره و در باره این دوره تاریخی، همچنان مخطوط باقی مانده و شایسته است که بیشتر به آنها توجه شده، تصحیح انتقادی شده و انتشار یابد.
تاریخ نگاری این دوره، در ادامه سنت تاریخ نویسی در ایران، نسبتا قوی و نیرومند است. به خصوص که به تدریج تحت تأثیر روش های تازه‌ای که از غرب اعم از اروپا و روسیه و عثمانی و حتی هند می‌رسید، این آثار، آرام آرام پخته تر و متفاوت نسبت به گذشته هم می‌شد. تواریخ دوره قاجاری، برخی، بسیار عالمانه و دقیق نوشته شده و از این جهت ممتاز است. جنه الاخبار، در ظاهر، یکی از این آثار با ارزش است که اخبار یک دوره مهم تاریخی را از پس از زندیه تا پایان دوره فتحعلی شاه با آن هم حادثه و رویداد در اختیار ما می‌گذارد. علقه ما با این اثر، از زمانی بود که میراث اسلامی ایران را با همت صدیق ارجمند جناب آقای دکتر سید محمود مرعشی چاپ می‌کردیم. آن زمانی بخشی از تراجم علمایی که در این کتاب آمده بود به همت جناب آقای بیدهندی منتشر شد، اما اکنون بخش مهمی از این کتاب که تاریخ دوره یاد شده تا سال ۱۲۶۸ ق است، تقدیم دوستداران می‌شود.
منبع : کتابخانه مجلس