میراث مکتوب – «ایران صغیر» و جنت‌‌نظیر، یعنی کشمیر از زمان قدیم منطقه‌ای بوده است که افرادی مثل امیر سید علی همدانی و عرفای نامی ایران در آن رفت و آمد داشته بودند، شعرا، عرفا، دولتمردان قرون میانه حتی پادشاهان تیموری هند، کشمیر را بیشتر توصیف کرده‌اند بنا به‌روابط نزدیکی، کشمیر را به عناوین «ایران صغیر» و «جنت‌‌نظیر» هم یاد کرده‌اند. شاعر نامدار ایران حافظ شیرازی هیچ موقع کشمیر نیامده است؛ ولی برای کشمیریان سروده بود:
به‌شعر حافظ شـیراز می‌نازند و می‌رقصند
سیه‌چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی
قدیمی‌ترین تاریخ کشمیر، «راج‌ترنگنی» تألیف کلهن به زبان سنسکریت است و وقایع سالهای ۵۰ـ۱۱۴۹میلادی را در بردارد. حدوداً دویست سال بعد در عهد سلطان زین‌العابدین مورخی به نام «یون‌راج» تاریخ کشمیر را نوشت و نام تاریخ خود را عیناً راج‌ترنگنی گذاشت. یون‌راج عالم سنسکریت بود و به‌دربار زین‌العابدین متعلق بود و این کتاب را به فرمایش «شری بت» نگران محکمه عدل نوشت. در این تاریخ وقایع سالهای ۱۱۴۵ تا ۱۴۵۹م موجود است. این کتاب مأخذ مهم تاریخ کشمیر است که از سال ۱۱۵۰م تا تخت‌نشینی شاهمیر را در بر دارد و مشمولات کتاب واقعات سیاسی و فرهنگی آن زمان است که مختصر ولی مورد استفاده است.
از کتابهای تاریخ کشمیر که به‌زبان فارسی تحریر یافته است، «تاریخ حسن» اهمیت فراوانی دارد. این تاریخ با کمک تاریخهای سنسکریت کشمیر و مآخذهای دیگر به تحریر درآمده است. البته بدون شک راج‌ترنگنی کلهن یکی از مآخذ اساسی تاریخ کشمیر است. تاریخ حسن مشتمل بر چهار جلد است: جلد اول درباره جغرافیای کشمیر، جلد دوم متعلق به‌تاریخ سیاسی (از عهد قدیم تا ۱۸۸۵م)، جلد سوم متعلق به احوال صوفیان کشمیر و آخرین جلد متعلق به شعرا، ادبا و خطاطان است که در عهد تیموریان در کشمیر بوده‌اند. این تاریخ از مؤسسه «تحقیق و اشاعت، دولت جامو و کشمیر، سرینگر» بین سالهای ۱۹۵۴ تا ۱۹۶۰م به‌زبان فارسی نگاشته شد. مؤلف تاریخ حسن، پیر غلام حسن کهویهامی است.
مؤلف درباره خود در این تاریخ نوشته است: «حسن ابن عبدالرسول شیوا، ساکن‌الاصل ضلع زونی، شهر سرینگر، کشمیر.» از این اطلاع معلوم می‌شود که وی شاعر هم بوده و «شیوا» تخلص می‌کرده. وی در مقدمه یادآور شده است که وقتی او تاریخ حسن را می‌نوشت، حدوداً ۳۰ تاریخ مهم کشمیر پیش او بوده و او اطلاعات مهم را از آنها مختصراً در تاریخ خود گنجانیده است. وی فهرست کتب مآخذ و منابع را چنین متذکر شده است:
تاریخ وقایع کشمیراز ملا احمد، واقعات کشمیراز خواجه اعظم (متوفی ۱۱۷۹ ق، همین کتاب را منشی اشرف علی استاد کالج دهلی در سال ۱۸۴۶ به‌زبان اردو برگردانده بود). دو نسخه خطی «واقعات کشمیر» در گنجینه کتابخانه رضا رامپور که در سالهای ۱۸۱۴ و ۱۸۴۷م کتابت شده، نگهداری می‌شود و یک نسخه خطی آن در گنجینه عبدالسبحان در دانشگاه اسلامی علیگره محفوظ است. در گنجنیه موزه بریتانیا نسخه‌های بهارستان شاهی و واقعات کشمیر مضبوط است نیز نسخه دیگر از آن در کتابخانه دیوان هند مضبوط است.
نظام‌الوقایع از مولوی محمد، تاریخ شاهنامه از محمد توفیق، تحقیقات امیری از امیرالدین پکلیوال، لب‌التواریخ از مولوی بهاءالدین، باغ سلیمان از میر سعدالله، مختصرالتواریخ از ملا عبدالنبی، تاریخ هادی از محمد حیات، پنج مثنوی در توصیف کشمیر (از سلیم، کلیم، خصالی، میر الهی و احسن)، دو اثراز کرپا رام (متوفی: ۱۸۷۶) به نام گلزار کشمیر و گلاب‌نامه (این گلاب‌نامه را دیوان کرپا رام به‌فرمایش مهاراجه رنبیر سنگه به طرز تقلید از اکبرنامه نگاشته است؛ ولی مؤلف در تقلید ابوالفضل موفق نشده است و در تواریخ معتبره به‌شمار نمی‌آید)، منتخب‌التواریخ از نراین کول (به فرمایش عارف خان که نائب و دیوان صوبه کشمیر بوده نوشته شد و نسخه آن در کتابخانه موزه پاریس و در گنجینه عبدالسبحان، دانشگاه اسلامی، علیگره مضبوط است)، مجموعه‌التواریخ از بیربل کاچرو، تاریخ فرشته از قاسم هندو شاه فرشته.
علاوه بر این کتابها، او چندین مآخذ را هم ذکر نموده است که عبارتند از: ناسخ‌التواریخ، تاریخ رشیدی، واقعات درانی، قصص‌الهند، واقعات هند، گلدسته کشمیر، جام جهان‌نما، رنجیت‌نامه، خرد افروز و مفتاح‌الارض و غیره.
حسن در مقدمه تذکر داده است که در این کتابهای مذکوره بالا، آنچه در همه مشترک بوده آنها را به‌رشته تحریر درآورده بود، نیز از قصه‌های آن کتاب اجتناب ورزیده است. مؤلف کتاب را در چهار قسمت (تعداد جلد) یا یک مقدمه آماده کرده است. در مقدمه تاریخ حسن، آقای دکتر علی کهویهامی چند نکته مهم را اشاره کرده است و درباره هر چهار جلد معرفی کوتاهی بدین عنوان رقم کرده است:
حصه اول (یعنی جلد اول): درباره جغرافیای کشمیر با احوال کمیت و کیفیت آن؛ حصه دوم: درباره سلاطین و راجاهای کشمیر؛ حصه سوم: درباره فضلای تقوا شعار و اولیا و بزرگان کشمیر؛ حصه چهارم: درباره شعرای بلیغ کشمیر.
مؤلف تاریخ حسن خصایص عمده تاریخ خود را چنین متذکر شده است: «بنا به‌علت وقت مؤلف حتی‌الوسع با واژه‌های ثقیل، عبارت مقفی و مسجع اجتناب ورزیده و سعی کرده است که عبارات سهل و برای همه مفهوم بنویسد.» بعضی اطلاعات که متقدمین ما برای چندین راجه‌ها به‌قلم سپرده‌اند ولی بیشتر در ردیف مبالغه و اغراق به‌نظر می‌آید. این چنین اطلاعات را مؤلف هم سپرد قلم کرده است؛ ولی جایی که مبالغه و اغراق بیشتر است، آنجا یک واژه در پرانتز [قف] نگاشته است که قاری بفهمد که این اطلاع جزو مبالغه و اغراق است.
تاریخ حسن در سال ۱۳۰۱ق به‌پایه تکمیل رسید و تاریخ آن «خزینه خیال»است که از او ۱۳۰۱ هجری برمی‌آید و از لحاظ تقویم میلادی سال ۱۸۸۴ است. مؤلف ادعا می‌کند که اکثر مورخان کشمیر بنا به عصبیت و تفاخر دچار خودستایی شده‌اند و از اصل منحرف گشته‌اند؛ ولی او سعی کرده است که تاریخش این چنین ایراد نداشته باشد:
«تاریخ سنسکریت کشمیر که تألیف پاندیت کلهن به نام رازه‌‌ترنگنی معروف است. وقتی این کتاب به فارسی ترجمه شد، اغلب مترجمین بنا به‌جهل دچار تصحیف و تحریف شده‌اند؛ ولی مؤلف تاریخ حسن این کتاب را با اصل نسخه مقایسه کرده و اشتباهاتی را که در آن رخ داده بود، برطرف کرده و اطلاعاتی را که برای هیچ کس مفید نبود،حذف کرده است. [اینجا به مؤلف می‌توان ایراد گرفت که او اطلاعات را حتماً باید می‌نوشت، ولی تذکر می‌داد که کجا و چطور این اشتباه به وقوع پیوسته بود.] اطلاعاتی که پاندیت کلهن بنا به عدم وثوق درباره احوال راجگان ترک کرده بود، من مؤلف آنها را با کمک از رساله رتن‌پوران اخذ نمودم و ذکر کرده‌ام. متقدمین و مؤرخان قدیم ما درباره سنین زیاد توجه نکرده بودند؛ ولی بنده با تمام دقت و عرق‌ریزی هر سه سن یعنی هجری، میلادی و بکرمی را با تطبیق و توجه خاصی در تاریخ خود گنجانیده‌ام.»
پیر غلام حسن در باب چهارم تاریخ حسن شعرا را ذکر نموده است و درباره این باب در شعر صراحت کرده، نوشته است:
ختم کردی چو حصه فقرا حصه چهارمین به‌صد تعجیل
تازه کـن باز قصه شعرا کن به تند کار شاعران تکمیل
مؤلف یادآور شده است که تا سال ۷۲۵ هجری در خطه کشمیر هندوان سکونت داشتند که از زمان قدیم برای نگاشتن، زبان سنسکریت را به کار می‌بردند؛ ولی بعد از ورود مسلمانان در کشمیر زبان فارسی و عربی رواج پیدا کرد و بالخصوص در عهد سلطان زین‌العابدین سخنوران چون سید محمد منطقی، ملا احمد کشمیری، ملا ندیمی، ملا فصیحی، ملاجمیل، ملا احمد رومی، ملا محمد رومی، ملا نورالدین، ملا علی شیرازی، ملا نادری و مولانا حسین غزنوی به‌منصه شهود رسیدند. پس از صد سال در عهد سلطان زین‌العابدین وقتی در کشمیر طوایف‌الملوکی بوده، هیچ عالم یا سخنور بزرگ در این عهد به شمار نمی‌آید.
عهد زرین برای شعرا در کشمیر عهد حسین شاه چک بوده است که او خودش در سخن‌گستری مقام اعلی داشته و مربی و قدردان سخنوران، ادبا و شعرا بوده است. در عهد حسین شاه چک شعرای کشمیر خدمات شایانی انجام داده‌اند که تا به حال جزو تاریخ آن دیار به حساب می‌آید.
دکتر علیم اشرف خان ـ بخش اول
دایره المعارف بزرگ اسلامی