میراث مکتوب- محمدرضا روزبه، نویسنده و منتقد ادبیات فارسی، در گفت‌وگویی اظهار کرد: جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، متخلص به نظامی یکی از شاعران برجسته و بزرگ زبان فارسی بوده و شکوه‌مندترین قله شعر داستانی و روایی در رسته ادب کلاسیک فارسی است.
وی با بیان اینکه داستان پردازی منظوم به ویژه داستان‌های عاشقانه در ادب فارسی بیشتر با نام نظامی گنجوی رقم خورده است، اضافه کرد: بعد از نظامی اغلب شاعرانی که طی قرون بعدی به داستان‌سرایی روی آوردند غالباً متاثر از نظامی بودند که می‌توان به امثال امیرخسرو دهلوی، جامی، کاتبی و ظهوری و … اشاره کرد.
دانشیار گروه ادبیات فارسی دانشگاه لرستان با تاکید براینکه نظامی یکی از شاعران بزرگ صاحب سبک در ادب فارسی است، تصریح کرد: این شاعر در قلمرو مکتب شعری آذربایجان می‌گنجد که ویژگی‌های خاص خود را دارد؛ از مهمترین ویژگی‌های این مکتب، دشواری و دیریابی شعر و پیکره و معماری شعر است، یعنی شعر مکتب آذربایجانی متکلف، مصنوع و سرشار از هنرسازه‌های متنوع است و از این حیث شعر خاقانی و نظامی پر از ریزه‌کاری‌ها و کیمیاکاری‌های کلامی است.
روزبه خصلت فلسفه‌ستیزی را از دیگر از ویژگی‌های شعر مکتب آذربایجانی عنوان کرد و با بیان اینکه گرایش به دین، زهد، پند، حکمت در نظرگاه آنان منافات دارد با پذیرش فلسفه یونانی و از این رهگذر مدام به طعن و نفی تفکر فلسفی پرداختند، تصریح کرد: زبان دیریاب و دشوار از ویژگی‌های شعر مکتب آذربایجانی است.
وی با بیان اینکه از دیگر ویژگی‌های مشترک بین شعر خاقانی و نظامی، روح و روحیه تلخ و تراژیک آنها در قرن ششم است، افزود: قرن ششم عرصه بدبینی شاعران به جامعه، زندگی و هستی است، چراکه این قرن دوران نابسامان و پرآشوب ایرانی به دلیل سلطه سلاجقه و هرج و مرج، آشوب و زوال آن فر، فره، هستی و هویتی ایرانی است و از این لحاظ شاعران نگاهی تلخ به جامعه، زندگی و انسان و دیگر مقولات دارند.
این نویسنده و منتقد ادبیات فارسی ادامه داد: نظامی گنجوی با مخزن‌اسرار آغاز کرده که شعر و منظومه‌ای مبتنی بر زهد، پند، حکمت، دین و اندک گرایشی به عرفان دارد و در آنجا می‌بینیم بیشتر روحی جلالی دارد تا جمالی؛ مخزن‌اسرار نشان می‌دهد که نظامی گنجوی جوانی عبوس، بدخلق، متعصب و در عین حال دارای نبوغ و استعدادی خاص است. بعد از این دوره است که از وجه جلالی گرایش پیدا می‌کند به جمالی و به سمت مفاهیم تغزلی و عاشقانه سیر می‌کند و شاهکارهایی همچون «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» و بعدها «اسکندرنامه» و «هفت پیکر» را خلق می‌کند.
روزبه بیان کرد: در قلمرو «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» می‌بینیم که نظامی گنجوی شاعر یکه‌تاز عرصه شعر عاشقانه، داستان‌پردازی تغزلی و عاشقانه استو در حقیقت با ظهور نظامی است که شیوه داستان‌سرایی در ادب فارسی به اوج می‌رسد و به نام او تثبیت و تحکیم می‌شود.
وی افزود: از منظری می‌توانیم شاعران را به سه دسته شاعران صورتگرا، محتواگرا و شاعران تعادلی(معتدل) تقسیم کنیم. شاعران صورتگرا آنهایی هستند که در شعرشان غلبه بر فرم، صورت و تکنیک است تا معنا و محتوا. برعکس شاعران محتواگرا آنهایی هستند که تکیه و تمرکزشان بر معنا و محتوا و دنیای اندیشه‌گی است تا جانب فرم و استاتیک و زیباشناسی. شاعران معتدل هم آنهایی هستند که بین این دو مقوله تعادلی هوشمندانه برقرار کردند و در این میان اگر مولوی را شاعری محتواگرا بدانیم، سعدی و حافظ را شاعران جناح تعادلی ببینیم که بین فرم و محتوا تعادلی هوشمندانه برقرار کردند، نظامی و خاقانی در رده شاعرانی صورتگرا قرار می‌گیرد.
این نویسنده و منتقد ادبیات فارسی تصریح کرد: منظورم این نیست که شعر نظامی و خاقانی، خالی از جوانب اندیشگی و یا تهی از محتواست بلکه قصدم بیان این نکته است که فرم، استاتیک، صورت، تکنیک و زیبایی‌شناسی در شعر آنها غلبه دارد بر درخشش اندیشه و محتوا، از این لحاظ نظامی را یکی از برجسته‌ترین صورتگرایان شعر فارسی می‌دانیم که در حقیقت توانست جهان شعر فارسی را رنگارنگ‌تر از دوره‌های قبل از خودش کند.
روزبه به دیگر ویژگی‌های شعر نظامی اشاره کرد و با بیان اینکه از دیگر ویژگی‌های شعر نظامی گنجوی زبان خاص اوست؛ زبانی مبتنی بر نوآوری در حوزه ترکیب‌ها، ترکیب‌هایی نوبنیاد و گاه دشوار و دیریاب، همچنین شاعری است تصویرپرداز که در خلق و اظهار تشبیه‌ها و به ویژه استعاره‌های نو و بدیع بسیار بسیار تواناست، خاطرنشان کرد: نظامی در روش قافیه‌پردازی شاعری برجسته است چون قافیه در شعرش بسیار محکم، کوبنده و پرطنین است.
دانشیار گروه ادبیات فارسی دانشگاه لرستان تاکید کرد: در مجموع نظامی گنجوی یکی از ستارگان درخشان عرصه شعر فارسی است و ارمغان او برای ادبیات و دنیای امروز کم نیست و می‌تواند سرمشق نگارگری و قدرت فرم هندسی برای شاعران امروز باشد و همچنین تکنیک‌پردازی داستان‌پردازی در دل شعر را به شاعران معاصر آموزش دهد.
این نویسنده و منتقد ادبیات فارسی با بیان اینکه روح معنوی منتشر در آثار نظامی گنجوی و همچنین انتقال حس زیباشناختی داستان‌های عاشقانه و اشاعه روح عشق‌های اساطیری است، تصریح کرد: در جامعه ما متاسفانه مفهوم عشق و عاشقی به سطح نازلی فرود آمده و ملاحظه این ابعاد عشق‌های اساطیری برخاسته از شاعران قدیم به ویژه نظامی می‌تواند الگویی برای انسان و دنیای امروز و تجدیدنظر در مناسبات عاطفی و عاشقانه و گذر از ورطه سطحی‌نگری به نگاه متعالی به عشق، زندگی و انسان باشد.
منبع: ایسنا