میراث مکتوب – الاعتقاد یا تجرید العقائدِ خواجه نصیرالدین طوسی (م 672 ق) به جهت وجوه اهمیت گوناگونی که دارد همواره مورد عنایت کلام پژوهان شیعی و غیر شیعی قرار داشته است.
شروح و حواشی متعدّدی که از سوی عالمان مسلمان، اعمّ از شیعی و سنّی، بر این اثر گرانسنگ نوشته شده است خود نشانگر ارزش و اعتبار بسیار زیاد این کتاب نزد دانشمندان مسلمان در ادوار مختلف است. از میان شروح مختلفی که تاکنون بر این اثر نگاشته شده است برخی اهمیّت و شهرت بیشتری دارد که از آن میان باید به شروح ذیل اشاره کرد:
1) کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد نگاشتۀ علاّمه حلّی (م 726 ق) شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی که نخستین و مهمترین شرحِ نوشته شده بر تجرید بشمار می آید و بارها نیز به چاپ رسیده است.
2) تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد تألیف شمس‌الدین محمود اصفهانی (م 749 ق) که به شرح تجرید قدیم (در قیاس با شرح تجرید ملاعلی قوشچی) نیز معروف است.
3) تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد نوشته ابو العلا محمّد بن احمد بهشتی اسفراینی معروف به فخر خراسان (م 749 ق) که شرحی است مزجی بر تجرید و در سال 741 قمری نگاشته است. این شرح تاکنون منتشر نشده است.
4) شرح تجرید قوشچی تألیف ملا علی بن محمّد قوشچی (م 879 ق) که به شرح جدید تجرید نیز معروف است و سالیانی پیش بصورت چاپ سنگی همراه با حواشی مختلف به چاپ رسید.
5) شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام نگاشتۀ ملا عبدالرزّاق فیّاض لاهیجی (م 1072 ق) که مهمترین شرح متأخّر تجرید است و پیشتر بصورت سنگی و چند سال پیش بصورت حروفی و شوربختانه همراه با اغلاط بسیار زیاد به طبع رسید.
سخن در باب ویژگیها و مشخّصات هر یک از شروح فوق مجال و مقال دیگری می طلبد. در اینجا مایلم به انتشار شرح تجرید شمس الدین محمود اصفهانی (م 749 ق) زیر عنوان « تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد» اشاره کنم که به گمانم بشارتی است برای کلام پژوهان علی الخصوص دوستداران تجرید الاعتقاد.
تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد که با وجود اینکه در زمرۀ شروح اصلی و مهمّ نوشته شده بر تجرید بحساب می آید مع الأسف تا چندی پیش به طبع نرسیده بود برای نخستین بار در سال 1433 قمری / 2012 میلادی از سوی دار الضیاء کویت با تحقیق دکتر خالد بن حَمّاد العَدوانی در دو مجلّد کلان منتشر شده است. مصحّح این اثر در مقدّمۀ مطوّل خودش (صص 142 ـ 5) هم به شرح احوال و آثار ماتن یعنی خواجه نصیر و شارح یعنی شمس الدین محمود اصفهانی پرداخته و هم ویژگی های متن یعنی تجرید العقائد و شرح آن یعنی تسدید القواعد را بررسیده است.
تصحیح این اثر بر اساس شش نسخه خطّی و بر منهج التقاطی صورت پذیرفته است. نُسَخ مورد استفاده محقّق خوشبختانه همگی نسخی قدیمی و ارزشمندند. قدیم ترین نسخه برجامانده از تسدید القواعد که در ویراست حاضر از آن بهره برده شده است نسخه ای است که در سال 733 قمری (یعنی شانزده سال پیش از درگذشت مؤلّف) در تبریز کتابت شده است و هم اکنون در مکتبه عارف حکمت مدینه منوّره نگهداری می شود. دیگر نسخی که مصحّح در تصحیح خود از آنها استفاده کرده است مورَّخ سال های 751، 774، 895، 880 و 894 قمری است. کتاب به طرزی زیبا و شکیل با حروفی خوانا به چاپ رسیده و در نگاه اوّل، تصحیح آن نیز نسبتاً مقبول و معتبر به نظر می رسد.
در باب تسدید القواعد ـ که در برخی منابع از آن با عنوان تشیید القواعد نیز یاد شده است ـ و مؤلّف برجستۀ آن، شمس الدین محمود اصفهانی، سخن بسیار می توان گفت ولی در این جا اشاره وار به بیان چند نکته بسنده می کنم.
شمس الدین محمود اصفهانی (م 749 ق) متکلّم بزرگ اشعری مسلک اهل سنّت بی تردید یکی از متکلّمان نامدار و تأثیر گذار اشعری در دورۀ متأخّر است. وی در سال 674 قمری در اصفهان زاده شده و همانجا نیز بالیده است. او مدّتی برای کسب علم به تبریز رفته و پس از آن تحصیلاتش را در شام و مصر ادامه داده است. قطب الدین رازی، تاج الدین سُبکی صاحب طبقات الشافعیّة الکبری واکمل الدین بابرتی حنفی از جمله شاگردان اصفهانی بوده اند.
شمس الدین اصفهانی به غیر تسدید القواعد آثار ارزشمند دیگری نیز تألیف کرده است که از میان آنها باید اشاره کرد به:
1) مطالع الأنظار فی شرح طوالع الأنوار، شرحیست بر طوالع الأنوار قاضی بیضاوی (م 685 ق) که از آثار مهمّ اشاعره در علم کلام بحساب می آید. مطالع الأنظار چندین بار به چاپ رسیده است و در سال 2002 میلادی نیز ترجمه انگلیسی آن در بریل منتشر شد.
2) شرح منهاج الوصول إلی علم الأصول، که شرح منهاج الأصول قاضی بیضاوی در علم اصول است و توسّط مکتبة الرشد ریاض به چاپ رسیده است.
3) شرح مطالع الأنوار سراج الدین ارموی که در تبریز آن را نگاشته و همچنان بصورت مخطوط باقی است.
مطالب بیشتر دربارۀ شمس الدین محمود اصفهانی و آثار کلامی او را در کتابی که زیر عنوان «مأخذ شناسی کلام اسلامی» در دست تألیف دارم ارائه خواهم کرد.
اکنون بسیار مایۀ مسرّت است که یکی دیگر از شروح بسیار مهمّ تجرید به نحوی مطبوع به طبع رسیده است و البتّه مایۀ تأسّف که این اثر در کویت نشر یافته و احتمالاً بسیاری از علاقه مندان به آن، از ابتیاع و دسترسی به آن محرومند. بنده خود این کتاب را از استانبول و البته با قیمتی گران خریداری کردم ولی امید می برم که دوستانِ کتاب بازِ عربِ ما دست بکار شده و فایل این کتاب را برای دانلود در یکی از سایت های خود قرار دهند تا بلکه دیگر محقّقان ایرانی نیز بتوانند از آن بهره مند شوند.
حمید عطائی نظری
منبع: حلقه کاتبان