ذیلاً نمونه هایی از کتابدوستی مردم ایران برای آشناتر شدن ذهن مردم کنونی ایران بیان می شود. آنان که اعتقادی به ضرورت حمایت از تولید و ترویج دانش و پرورش استعدادهای علمی کشور دارند، کسانی که این بیت شعر سعدی را آویزۀ گوش خود کرده اند که:
ای که دستت می رسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
لازمۀ نیکو کاری، عاقبت اندیشی است. کسی که مالی یا ملکی را برای کار نیک، می سپارد یا می بخشد یا وقف می کند، با این کار خود هم باقی اموال خود را بیمه کرده و هم خود را از آفات بی رحم خانمان سوز زمانه، ایمن ساخته، زیرا به مصداق آیۀ کریمۀ « وما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عندالله» که هر آنچه انسان، از امور خیر و خداپسندانه و انسان دوستانه انجام دهد، در گنجینه حضرت حق، محفوظ است و هم چون « ذرّة مثقالة خیراً یره» همه را به عیان می بیند و حاصل دوراندیشی و خیر خواهی خود را ملاحظه می کند.
وقف نامه ابوالمفاخر برای کتاب خودش
وی در کتاب خود اوراد الاحباب(ص100) نوشته است:« اهالی بخارا و مناطق همجوار می توانند از روی این دو نسخه برای خود بنویسند یا کسی برای آنان این کار را بکند، متولی خانقاه باید از محل وقف، کاغذ و مرکب و قلم او را هم فراهم کنند. موضوع این سند عبارت است از وقف کتابهای واقف که وصی و متولّی، باید آنها را به«طلاّب علوم و علما» امانت بدهد و آنان، پس از مطالعه و استفاده، کتاب را به متولّی برگردانند.»
وقف کتاب برای افراد بی کتاب
این وقفنامه بنابر وصیّت حاجی محمّد علی کوزه کنانی در سال 1201 ه. ق تنظیم و ملاّ مهدی پسر اباذر نراقی به عنوان متولّی عهده دار امانت دادن و تعیین موعد برگردان کتاب و مراقبت از آن شد. ذیلاً موضوع وقفنامه که نیت واقف و شرایط وقف را روشن می کند، می آید تا برگ دیگری از تاریخ درخشان فرهنگ اسلامی و فرهنگ دوستی مردم ایران تبیین گردد:
«…. مرحوم مغفور حاجی محمّد علی….. کوزه کنانی وقف نمود ….. این کتاب را با سایر کتب… بر قاطبه علما و طلاّب علوم دینیّه از فرقه حقّه اثنی عشریّه، مشروط بر آنکه احدی آن را نفروشد و رهن ننماید و به غیر منتفع شدن، تصرّفی دیگر نکند و در ضبط و حفظ آن، نهایت سعی به جا آورد و زیاده از شش ماه نگاه ندارد و چنانچه خواهد زیادتر نگاه دارد، به نظر متولّی برساند و اذن جدید از او حاصل کند.» (به نقل از: روح الامینی، گنجینه اسناد، شمارۀ 51، ص6)
وقف حمام برای نشر کتاب
در عهد صفوی موقوفه های بسیاری برای تألیف و استنساخ و مطالعه کتاب تأسیس شد. یکی از موارد جالب توجه، وقف درآمد حاصل از حمام خسرو آقا واقع در نقش جهان اصفهان، این بود که صرف استنساخ و رو نویسی کتابها شود. از محل اکتساب این حمام که در عصر اخیر صفوی تولیت آن با علامه مجلسی –رحمة الله علیه – بوده آثاری پدید آمده که اکنون در برخی از کتابخانه ها می توان آنها را ملاحظه کرد. در پشت این آثار معمولاً وقفنامه ای است که ضمن آن تصریح شده که کتاب مزبور از درآمد حمام مزبور کتابت شده است. یک نمونه آن ـ که وقفنامه آن را میر عبدالباقی خاتون آبادی نوشته ـ کتاب ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار علامه مجلسی است.(سجادی، آینه پژوهش،1375، شماره 38، ص4)
امانت کتاب در قرن سوم
یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان (ج 4 ص 910) می نویسد: کتابخانه عزیزیه مرو که در مسجد جامع این شهر قرار داشت و در واقع کتابخانه‌ای عمومی و با اهمیت در زمان سلطان سنجر سلجوقی(حک:115- 255 هـ ق) محسوب می‌شد، از آن جمله است. در این کتابخانه دوازده هزار جلد کتاب وجود داشت که تمام آن وقف عام بوده است. ماجرایی که یاقوت حموی(475- 626 هـ ق) در معجم البلدان نقل کرده بسیار قابل توجّه است. وی امانت گرفتن کتاب از کتابخانه‌های مرو را بسیار ساده و غالباً بدون نیاز به وجه الضّمان ذکر کرده و نوشته در یک زمان، دویست جلد از کتب این کتابخانه‌ها نزد وی امانت بوده است
وقف بر صحافی کتب و کتابدار
این وقف هم در نوع خود کم نظیر است. واقف برای حفظ کتابها مبلغی را وقف مرمت و تجلید و بازسازی کتابها می کند تا خوانندگان بیشتری از آن اثر استفاده کنند و نیز حقوقی را هم برای خازن و کتابدار معین می کند تا وی وقت بیشتری را صرف نگهداری و خدمت رسانی به مراجعان کند.
«عبد المجید خان، وقف مؤبّد و حبس مخلّد نمود، همگى و تمامى هفت جویه … باغات فیضآباد مع(با) یک سهم آب از مدارسى و دو سهم مزبوره واقع در… بلده طیبه نیشابور محدود به این حدود … و کل ما یتعلق به جهت ذخیره یوم لا ینفع مال و لا بنون، بر کتابخانه مبارکه …. ابو الحسن على ابن موسى – الرضا علیه الاف التحیة و الثنآء – مشروط آنکه آنچه حال {از} منافع هفت جویه مزبورعاید گردد، صرف خرج صحّافى صحف و کتب و اسباب حفظ کتابخانه مبارکه گردد، الاّ ذوعُشر آن به عنوان حق التولیه تعلق {دارد} به… عالیجناب …کهف الحاج و المعتمرین حاج الحرمین حاجى ملا محمّد کتابدار….»( فصلنامه کتاب، ش2، ص 394)
ادامه دارد…
اکبر ایرانی- میراث مکتوب