میراث مکتوب- یکصد و شصت و ششمین نشست تخصصی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با عنوان «حماسۀ رامایانا در آیینۀ نسخ خطی فارسی هند و معرفی اولین رامایانای ایرانی» با سخنرانی دکتر امیرحسین ذکرگو، استاد افتخاری دانشگاه ملبورن و استاد بین‌الملل دانشگاه تهران در روز چهارشنبه 24 خرداد 1402 برگزار شد.
در ابتدای این جلسه دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ضمن معرفی دکتر ذکرگو و آثار ایشان در حوزه اسطوره‌‍شناسی هنر هند، نمادشناسی هنر شرق، تاریخ هنر و نیز آثار نقاشی و خوشنویسی و عکاسی، گفت: فعالیت ایشان به عنوان یک پژوهشگر هنر شرق و متخصص حوزه نگارگری موجب شده که ایشان در زمینه نگاره‌های نسخ خطی رامایانا کار کنند. ایشان همچنین حماسه رامایانا را به فارسی بازتعریف کرده اند که نزدیک به هزار صفحه است و حتما کار ارزشمندی است.
وی با اشاره به انتشار سه رساله از اسرار العارفین و شهاب العاشقین اثر حمزه فنصوری از عرفای اندونزیایی قرن ۱۶، گفت: این که این سه رساله در حدود ۴، ۵ قرن پیش در فرهنگ جاوی نوشته شده است، پدیده مهمی است، به ویژه که به نوعی رد پای شعرای بزرگی چون عطار و دیگران در اندیشه های او منعکس شده است. آقای دکتر ذکرگو بر اساس همین کتاب، رساله ای به انگلیسی در این موضوع نوشته اند.
وی در ادامه اشاره‌ای هم به فعالیت‌های مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در حوزه میراث مشترک ایران و شبه قاره هند داشت و گفت: ما در زمینه میراث مشترک ایران و هند بالغ بر ۲۰ جلد کتاب و متن چاپ کرده‌ایم که بیشتر مربوط به دوره های گورکانی و بعد از آن است. یکی از آنها فهرست متون چاپی شبه قاره به تألیف آقای عارف نوشاهی است که در سفر اخیرشان دو جلد دیگر از این مجموعه را هم تحویل دادند.
وی ادامه داد: این فهرست نشان می دهد در ۳۰۰، ۴۰۰ سال اخیری که چاپ در هند رواج داشته چه تعداد متون فارسی در آن منطقه چاپ شده است. بر اساس برآوردهای انجام شده این تعداد بالغ بر ۲۰ هزار جلد است. این امر حضور و رواج زبان فارسی حتی بعد از اشغال هندوستان توسط انگلیس را نشان می دهد و حتی هم اکنون نیز انتشار آثار زبان فارسی در این کشور ادامه دارد.
در ادامه دکتر ذکرگو به بیان مطالب خود پرداخت و گفت: کتاب رامایانا محبوب‌ترین و پر آوازه‌ترین حماسه دینی نزد هندوان است و آوازه آن به کشورهای دیگری هم گسترش پیدا کرده است. قدمت پیکره اصلی رامایانا به قرن ۴ تا ۷ پیش از میلاد باز می‌گردد، و فرایند شکل‌گیری بخش‌های پایانی آن تا قرن ۳ میلادی ادامه پیدا می‌کند.
وی ادامه داد: حماسه های اسطوره ای در طول زمان شکل می گیرند و متحول می شوند. یعنی آن نمونه اول ظهور رامایانا در مقایسه با آن چه حدود ۱۰۰۰ سال بعد دیده می شود تغییر و تحولاتی پیدا کرده است. این تغییر و تحولات نتیجه حال و احوال و نگرش مردمی است که دارند با آن کار می کنند.
وی با اشاره به وجود دو حماسه برجسته در هند، یعنی راماینا و مهابهاراتا، گفت: رامایاناهم قدیمی تر است، هم جذاب تر است، هم کمتر پیچیده و هم در آن مفاهیم جذاب انسانی، معنوی، روحانی، روانشناختی و جامعه شناختی وجود دارد که انسان را مجذوب خودش می کند.
وی با بیان این که رامایانا را می شود به شاهنامه تشبیه کرد اگر شاهنامه را به یک متن دینی ارتقا دهیم، اظهار کرد: اگر شاهنامه همان قدر احترامی را که متون مقدس دارند داشته باشد و شخصیت های شاهنامه را فرض کنید که شخصیت های الهی باشند، آنگاه جایگاه شاهنامه شبیه رامایانا خواهد بود.
وی سپس ضمن بیان این که محور اصلی کتاب رامایانا وقایع زندگی پر ماجرای راما است که تجلی خداوند بر روی زمین دانسته شده و همراه همسرش سیتا و برادرش لکشمن به تبعیدی چهارده ساله می‌روند، شرحی مختصر از سیر این داستان و حماسه ارائه کرد و در پایان این بخش از سخنانش گفت: در پس وقایع بی‌‌شمار و حیرت‌انگیز این حماسه، مضامین ژرف انسانی و اخلاقی جریان دارد که درس‌هایی هستند برای سلوک فردی و جمعی. مضامینی چون: عشق زمینی، عشق الهی، دوستی، وفاداری، شجاعت، احترام، تکالیف فردی، خانوادگی، دینی و حکومتی در متن این کتاب روایی جذاب موج می‌زند.
وی در ادامه به موضوع نسخ رامایانا پرداخت و با اشاره به وجود ۴ نسخه اصلی از این اثر، گفت: اولی مربوط می‌شود به نارادا که یک شخصیت اساطیری است و برگرفته از سنت شفاهی و به زبان سنسکریت است، دومی رامایانای والمیکی که معروفترین رامایاناها و به زبان سنسکریت است، سومی رامایانای کامبان به زبان تامیل مربوط به جنوب هند است و چهارمی رامایانای تولسیداس که به زبان اودهی است. این ها محصول ۸ قرن پیش از میلاد تا قرن ۱۶ میلادی هستند. یعنی این داستان بیش از ۲ هزار سال در تحول بوده است. این نسخه های مختلف از نظر داستان متفاوت نیستند بلکه در تفسیر رویدادها و تلقی شان از اشخاص این حماسه متفاوتند.
وی سپس با نمایش نگاره‌ای از نارادا و والمیکی، گفت: نارادا یک شخصیت اسطوره‌ای است و اصلا ربطی به تاریخ ندارد. نارادا پیش والمیکی می آید که مؤلف اصلی رامایانا است و قصه رامایانا را پیش از این که اتفاق بیفتد برای والمیکی تعریف می کند.
وی سپس به گسترۀ جغرافیایی حضور افسانۀ رامایانا اشاره کرد و گفت: این افسانه در کشورهای اندونزی، کامبوج، لائوس، فیلیپین، تایلند، سنگاپور، مالزی، ژاپن، مغولستان، ویتنام و چین راه یافته و به زبان های منطقه ای و زبان های غربی و فارسی ترجمه شده است.
وی ضمن بیان این که از کارهای شایسته ستایش شاهان سلسله مغولیه (گورکانیان) هند، ترجمۀ رامایانا به فارسی (زبان رسمی هند آن ایام) بود، افزود: این کار با انگیزه تقریب ادیان و تحبیب میان جمعیت هندو و مسلمان صورت گرفت. اکبرشاه دستور به ترجمۀ رامایانا به فارسی می دهد چرا که می دیده علت اصلی دشمنی بین هندو و مسلمان جهل نسبت به یکدیگر است. اکبرشاه موجود غریبی بوده که در ۱۳ سالگی به پادشاهی رسیده و ۵۰ سال حکومت کرده و از مقتدرترین، حکیم ترین و خردمندترین پادشاهان هند به شمار می رود. او در حالی که سواد خواندن و نوشتن نداشته است اما وزیری داشته که برای او کتاب می خوانده است.
وی با بیان این که اکبرشاه به ملاعبدالقادر بدایونی دستور ترجمۀ رامایانا را می دهد، اظهار کرد: این که بدایونی ملا بوده مهم است چون آدم مقدسی بوده و از این که قرار است رامایانای هندویی را به فارسی ترجمه کند خیلی ناراحت می شود، چون احساس می کند یک گناه بزرگ را دارد مرتکب می شود.
وی ادامه داد: ترجمۀ بدایونی از متن سانسکریت بوده و چهار سال به طول می انجامد و در سال ۹۹۹ هجری، ۱۵۸۹ میلادی به پایان می رسد. این نسخه ۱۷۶ نگاره دارد و یکی از نفیس ترین رامایاناهای موجود است که در موزه ای در راجستان نگهداری می شود و ندرتا تصاویری از آن بیرون آمده است. خیلی راحت نمی شود به این موزه راه یافت چرا که متعلق به یکی از شاهان راجستان است و آنها دوست ندارند این نسخه را در دسترس قرار دهند. من طی سالها برخی تصاویر آن را از جاهای مختلف به دست آورده ام.
وی بعد از آن از رامایانای حمیده بانو بیگم، سخن گفت و اظهار کرد: پدر اکبرشاه همایون نام داشته که پادشاه بوده و حمیده بانو بیگم همسر او بوده ولی مجبور می شوند به دربار شاه طهماسب صفوی پناهنده شوند. آنان چند سال در ایران می مانند و با قدرت شاه طهماسب قدرت شان را پس می گیرند و در بازگشت به هند چند هنرمند را با خود همراه می برند و این هنرمندان پایۀ هنر نگارگری ایرانی هندویی را می گذارند.
وی ادامه داد: حمیده خانم بیگم سفارش می دهد که نسخه ای شخصی از رامایانا برای او با استفاده از همان ترجمه ملاعبدالقادر بدایونی با خط و نگاره های متفاوت تهیه شود. این رامایانا بسیار نفیس است و اخیرا کتاب نگاره های آن را موزه اختر چاپ کرده است. گفته می شود که یکی از عللی که حمیده خانم بیگم به رامایانا علاقه داشته این بوده که با سیتا و همسرش راما به جهت از دست دادن پادشاهی و تبعید شدن و سپس بازپس گرفتن آن، همذات پنداری می کرده است.
وی سپس به رامایانای عبدالرحیم خان خانان اشاره کرد و گفت: عبدالرحیم یکی از ۹ وزیر دربار اکبرشاه بود که از او لقب خان خانان دریافت کرد. او هم سفارش رامایانای شخصی خود را می دهد. همان سنتی که در ایران در مورد شاهنامه داریم که هر کسی قدرتی داشته شاهنامه ای نفیس را سفارش می داده، در هند هم در مورد رامایانا از سوی این شخصیت های درباری مسلمان این را شاهدیم. رامایانای عبدالرحیم خان خانان در گالری هنر در واشنگتن نگهداری می شود.
وی سپس به رامایانای گیرهارداس اشاره کرد و گفت: این رامایانا در قرن ۱۷ به سانسکریت و به صورت منظوم در ۵۹۰۰ بیت سروده شده که توسط گوپال در سال ۱۶۸۱ تا ۱۶۸۶ به فارسی ترجمه شده است.
وی سپس شیخ سعدالدوله مسیح معروف به ملا مسیح پانی پتی اشاره کرد و گفت: او یک رامایانای زیبای منظوم می نویسد که یک نسخه تصحیح شده از این را خانه فرهنگ جمهوری اسلامی در دهلی نو به زحمت دکتر زیالی و مرحوم یونس جعفری چاپ کرده است.
وی سپس به رامایانای امیرسینگ تولید شده در سال های ۱۷۰۵ و ۱۷۰۶ اشاره کرد و گفت: این تنها نسخه از رامایاناست که وارد ایران شده که در زمان اورنگ زیب نوشته و تولید شده است. مرحوم پروفسور عبدالودود اظهر دهلوی، در دهۀ ۱۳۵۰ این رامایانا را به عنوان تز دکتری در ایران تصحیح کردند.
وی بعد از آن از رامایانای فرخ سیر سخن گفت و اظهار کرد: این نسخه را دو سال پیش موزۀ رضا رامپور چاپ کرد که البته چاپ آن کیفیت خوبی نداشت. جالب است که صفحه اول این نسخه با «بسم الله» شروع می شود.
وی سپس دربارۀ وجه نیاز به رامایانای ایرانی معاصر سخن گفت و اظهار کرد: ادبیات فارسی هند قدیم برای فارسی زبانان معاصر قابل فهم نیست چون بعضی از اصطلاحات در هند به معنای دیگری به کار می رود و بعضی چالش‌های آوانگاری نیز در این زمینه وجود دارد. حتی رامایانای امیرسینگ نیز که تصحیح و در ایران چاپ شده به دلیل زبان قدیمی سبک هندی و آوانگاری نا آشنا به راحتی قابل استفاده دانشجویان و پژوهشگران نیست.
وی در مورد دیگر وجوه ضرورت رامایانای ایرانی معاصر گفت: خواننده معاصر به نسخه های قدیمی رامایانا دسترسی ندارد و منابع غربی نیز بیش از منابع هندی در دسترس‌اند و در نتیجه اقبال پژوهشگران به متون غربی بیشتر است.
دکتر ذکرگو در بخش پایانی سخنانش با بیان این که طی ۲۸ سال پژوهش و ۷ سال نگارش اولین رامایانای ایرانی را در ۸۳ فصل تدوین کرده است، اظهار کرد: این کتاب مشتمل بر متن حماسه رامایانا به فارسی، ۱۲۰۰ پانویس، ۸۰ تا ۱۰۰ نگاره از نسخ مختلف این اثر، شرح مفصل این نگاره‌ها و فرهنگ‌نامه رامایانا است که در بیش از ۱۰۰۰ صفحه تدوین شده و انتظار می‌رود تا یک یا دو سال آینده چاپ و منتشر شود.
برای دیدن گزارش تصویری این نشست اینجا کلیک کنید.
در زیر فیلم این جلسه را می‌بینید.
