میراث مکتوب- کتابخانه ایرانشناسی موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که گنجینه ارزشمندی از سفرنامه‌ها و سایر منابع در حوزه ایرانشناسی را نگهداری می‌کند، به مناسبت هفته کتابخوانی، گزارشی از نامه نگاری‌های ادوارد براون بریتانیایی و سید حسن تقی‌زاده راجع به تأمین منابع کتابخانه مجلس را تنظیم و منتشر کرده است.
کتابخانه مجلس شورای اسلامی، از نخستین بخش‌هایی است که در مجلس شکل گرفت و همراه توسعۀ ساختار سازمانی مجلس توسعه یافت. نخستین جوانۀ شکل گیری کتابخانه مجلس، هنگامی سربرآورد که نخستین رئیس مجلس، مرتضی قلی خان هدایت (صنیع الدوله)، در سال ۱۲۸۵ ش. دستور خرید چند جلد کتاب حقوقی را صادر کرد، اما تاسیس رسمی کتابخانه به دوره نخست مجلس شورای ملی برمی گردد. هدف بنیادین از راه اندازی این مرکز، حمایت فکری و علمی از نمایندگان مجلس بود که از ضروریات اساسی تشکیل حکومت جدید به شمار می آمد.
در ماده ۱۳۵ نظامنامه داخلی مجلس شورای ملی، مصوب ۱۷ دی ۱۲۸۷ ش. از «دایره کتابخانه» به عنوان یکی از دوایر مجلس نام برده شد که ذکر نام کتابخانه، انگیزه مهمی برای تکمیل و توسعه آن فراهم آورد. فردی که در تحقق این ماده بسیار کوشید، «ارباب کیخسرو شاهرخ»، نماینده زردشتیان در مجلس شورای ملی و رئیس امور اداری و کارپردازی مجلس شورای ملی بود. او از سال ۱۲۹۱ ش. برای تکمیل منابع کتابخانه شروع به خریداری و سفارش منابع کرد و کتابهای خریداری شده و اهدایی را در دو اتاق کوچک و داخل چند قفسه چوبی در قسمت حوضخانه عمارت قدیمی و زیبای مجلس شورای ملی (کاخ بهارستان) نگهداری کرد. این کتابخانه کوچک همواره محل مراجعه و استفاده نمایندگان بود.
ادوارد براون، سیاح، شرق‌شناس و مامور برجسته بریتانایی (Browne, Edward Granville, 1862-1926) در سالهای ۱۸۸۷ تا ۱۸۸۸ م. (۱۲۶۵-۶۶ ش.)، همزمان با حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به ایران سفر کرد و سفرنامه «یک سال در میان ایرانیان» را نگاشت که از جملۀ مهم‌ترین سفرنامه‌های موجود دربارۀ ایران است.
یکی دیگر از مهم‌ترین آثار او، کتاب «نامه‌های ادوارد براون به سیدحسن تقی‌زاده» است. این نامه نگاری ها از ۵ اوت ۱۹۰۸ م. (۱۲۸۷ ش.) آغاز شده است و آخرین نامۀ موجود او، در تاریخ ۹ اوت ۱۹۲۵ م. (۱۳۰۴ ش.) نوشته شده است. در ادامه، نامۀ شماره ۷۳ ادوارد براون به سید حسن تقی زاده در تاریخ ۲۱ فوریه سال ۱۹۲۴ م. (۱۳۰۲ ش.) آمده است که نشان از تلاش های مستمر ارباب کیخسرو به جمع آوری منابع برای کتابخانه مجلس شورای ملی دارد. لازم به ذکر است که سید حسن تقی زاده، در نخستین انتخابات مجلس شورای ملی، نماینده تبریز شد و به مجلس رفت. اگرچه مدتی از مجلس مرخصی گرفت اما در نخستین انتخابات مجلس سنا که در ۱۳۲۸ ش. برگزار شد، به عنوان نماینده مردم تهران انتخاب گردید و تا پایان دوره چهارم همچنان سناتور بود و چند سال نیز ریاست آن را بر عهده داشت. در کتاب «نامه های ادوارد براون به سید حسن تقی‌زاده» آمده است:
«امروز کاغذ ملفوف از آقای کیخسرو شاهرخ که در شرف سفر ایران بود رسید. چنانچه خواهید دید یک دوره از کتابهای مخلص از برای مجلس ملی را خواسته اند و ظاهراً می خواهد به توسط میرزا محمدخان از راه پاریس بفرستم. ولی چنانچه فهمیده ام، بنا شد این کتاب ها از برلین به توسط مطبعۀ کاویانی فرستاده شود. آیا بهتر نیست که آنها را مستقیماً به برلین بفرستند و بیجهت راه را دور و دراز نکنند؟ و الّا معلوم است با کمال ممنونیّت و افتخار، حاضرم آثار خود را با وجود عدم لیاقت، پیشکش مجلس شوری بنمایم. به هرحال چون آقای کیخسرو قبل از رسیدن این کاغذ رفته باشد به آن دوست رجوع کنم از برای حل این مشکل».
تصویر به پیوست، قرائت‌خانه مجلس شورای ملی است که در سفرنامه خلبان جئوفری هیلتون بومن (Bowman Geoffrey Hilton, 1891-1970)، خلبان نیروی هوایی بریتانیا در سالهای جنگ جهانی اول، منتشر شده است.
منابع:
براون، ادوارد گرانویل. (۱۳۵۴). نامه های ادوارد براون به سید حسن تقی زاده. به کوشش عباس زریاب، ایرج افشار. تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی. ص. ۱۲۸
بومن، جئوفری هیلتون. (۱۳۷۶). سفر هوایی از بغداد به تهران، در سال ۱۹۲۲ م. چاپ در کتاب «ایران در آستانۀ قرن بیستم». مترجم میترا معتضد. تهران: نشر البرز. ص. ۲۶۱.
حیدری، آزاده. (۱۴۰۲). نمایه نامه تحلیلی موضوعی سفرنامه های ترجمه شده سیاحان انگلیسی درباره ایران. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. (۳ ج.)
منبع: ایبنا