برای تدوین تاریخ ادبیات فارسی در جغرافیای این زبان، تذکره‌ها عمده‌ترین آبشخور تحقیق به شمار می‌روند. گرچه نسخ خطی همچون آثار باستانی همه در یک درجه از اهمیت نیستند، اما از دیدگاه تاریخ زبان و فرهنگ، تمام این آثار در حد خود مهم و واجد ارزشند و می‌توانند بخشی از هویت زبانی و فرهنگی را آشکار سازند. در این میان تذکره‌ها سهم مهمی در شناساندن بزرگان فرهنگ و ادب و سیر تحولاتی ادبی و زبانی دارند.
کتابخانه مجلس شورای اسلامی در ادامه انتشارات خود، احیای تذکره‌ها را در الوّیت کارهای خود قرار داده است و افزون بر چاپ هشت تذکره، شماری را نیز برای چاپ آماده کرده است. یکی از این تذکره‌ها که به تازگی منتشر شده است تذکره «مذکّر الاصحاب» ملیحای سمرقندی (۱۰۶۰- زنده در ۱۱۰۴ق) می باشد.
ملیحای سمرقندی از شاعران دیار ماوراءالنهر و از خانواده‌ای صاحب نفوذ و اهل فضل و دانش بوده است.
در باب انگیزه نگارش تذکره توسط ملیحای سمرقندی در مقدمه آمده است: با توجه به اینکه مولف خود در زمره شاعران و رجال صاحب منصب در دیار ماوراء النهر بوده است، نوشتن یک کتاب تذکره نمی توانسته بر ارج و منزلت دنیایی او بیفزاید و از این رو چنانکه خود اشاره کرده غرض او از نگارش این اثر بیشتر باقی ماندن نام و آوازه پس از مرگ بوده است.
تذکره ملیحا، به جهت نشان دادن حسایت های مردم در دوره صفویه بسیار حائز اهمیت است. در این ادبیات بویژه شعر جنبه مردمی بیشتر پیدا می‌کند و با شتاب بیشتری وارد کوچه و بازار می‌شود؛ چنانکه نام بسیاری از ارباب حرف و مشاغل در شمار شاعران دوران درج شده است که نمونه آن در تذکره ملیحا هم فراوان است.
ویژگی‌های تذکره ملیحا
تذکره ای است کاملاً مستند و در آن از برداشت ها و تعبیرهای غیر متند درباره شاعران کمتر استفاده شده است.
نویسنده شیوه الفبایی در نظم و ترتیب کتاب و تدوین آن پیش گرفته است که در تذکره نویسی کمتر مرسوم بوده است.
برغم نزدیکی زمان نگارش با تذکره نصرآبادی و نثاری و مطربی، مطالب مشابه و تکراری در آن زیاد نیست.
آشنایی با بافت زندگی شهری و موقعیت اجتماعی طبقات مختلف در آن دوران با توجه به گزارش های نویسنده.
نقد اشعار برخی شاعران یا اشاره به نقدهایی که دیگران بر اشعار وارد کرده‌اند.
ترسیم دقیق صورت و سیرت تعدادی از شاعران
سایر ویژگی‌های بلاغی و نحوی این تذکره نیز در مقدمه مفصلی که محمد تقوی، مصحح و محقق اثر برآن نگاشته است، به طور کامل ذکر شده است.
نسخه‌های مورد استفاده در این تصحیح شامل دو نسخه نسبتاً متفاوت است، یکی به شماره ۵۸ B و دیگری به شماره ۴۲۷۰A هر دو در زمره‌ی نسخه‌های خطی انستیتو ابوریحان بیرونی تاشکند که اولی نسخه‌ای است متأخر اما نسبتاً خوش خط و خوانا و دومی نسخه‌ای است تا حدی بد خط و ناخوانا اما کامل‌تر و مفصل‌تر.
رسول جعفریان ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در مقدمه خود بر این کتاب نگاشته است:
به نام آنکه جان را فکرت آموخت: همه رودها آنهایی نیستند که آب جاری در آنهاست و از جایی به جایی دیگر می‌روند، رودهایی هم از جنس و سنخ فرهنگ و تمدن و ادب وجود دارند که حرکت می‌کنند و از نقطه‌ای به نقطه دیگر رفته، شادابی و سرخوشی و آرامش و فرهنگ و ادب را منتقل می‌کنند. رودخانه ادبی که در حاشیه رودهای جیحون و سیحون شکل گرفت و امروزه مع‌الاسف، بسیار کم آب شده، قرنها، همراه خورشید از شرق به سوی غرب ایران می‌آمد و دریایی از ادب و معرفت را به همراه خود می‌آورد و بر آبادانیِ فرهنگی خراسان بزرگ در درجه اول و سپس بخشهای مرکزی ایران، تا ری و اصفهان و همدان و فارس می‌رسید. این آب در تجدید حیات ادبی این نواحی، بسیار کارساز بود و فارغ از مرزهای جغرافیایی و تحکم دولت‌ها و سلطنت‌ها، راه خود را از میان قلوب و اذهان مردم می گشود و پیش می‌رفت. این تحرک تا حوالی سده ۱۱ق با فراز و نشیب ادامه داشت، اما پس از آن، بتدریج روز به زوال رفت. عوامل مختلفی در این باره نقش داشتند: سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مذهبی. فاصله‌ها بتدریج بیشتر و بیشتر شد. حضور استعمارگران هم در کنار ضعف و بی بنیگی مردمان ساکن این نواحی، مؤثر بود و از سده ۱۳ به این طرف، علاوه بر تعصبات مذهبی، سلطه ملوک‌الطوایف بر بخشهای مختلف ماوراءالنهر، ضعف اقتصادی و سپس حملات روسیه به آن مناطق و توطئه‌های انگلیس، در خشکی این رودخانه بسیار مؤثر واقع شد. در قرن سیزدهم که اندکی مناسبات در مقایسه با منازعات دوره صفوی با حاکمان ماوراءالنهر بهتر شد، باز هم به دلیل انجمادی که در این روابط رخ داده بود، و حتی فاصله گرفتن اصول زبانی و گفتاری، آن گونه که باید و شاید، مناسبات قدیم احیا نشد، وضعیتی که تا به امروز هم باقی است و موانع دیگر هم در طول قرن بیستم میلادی بر آن افزوده شده است. به هر روی، تذکره مذکّر الاصحاب یکی از نشانه‌های تدوام این مسیر است، بویژه که نویسنده از کسانی است که در اوج تیرگی روابط میان ایران و ماوراءالنهر به دلایل سیاسی، موفق به دیدار از ایران شده و در تعامل ادبی و اطلاعاتی درباره شاعران مکتب ادبی اصفهان، با یکی از سرآمدان آن، یعنی میرزا طاهر نصرآبادی، همکاری داشته است. کتابخانه مجلس مفتخر است که توانسته چندین تذکره مهم را طی سالهای گذشته منتشر کند و در این زمینه همچنان آماده همکاری با پژوهشگران و مصححان است.
بعد از ترتیب الفبایی نام شاعران، نمایه ها شامل نام‌ها، جای ها، کتاب‌ها، اصطلاحات نقد ادبی، مناصب و پیشه ها، ماده تاریخ ها آمده است و تصویر نسخه های خطی نیز پایان بخش اثر فوق است.
انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی «مذکّر الاصحاب» را در ۵۸۴ صفحه و به قیمت ۲۰۰۰۰۰ ریال در هزار نسخه به بازار نشر عرضه کرده است.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی