میراث مکتوب – عدم اطلاع رسانی مناسب، نبود فهرست کامل و امکانات لازم برای ساماندهی متون خطی از جمله مشکلاتی است که مسئولان و مخاطبان کتابخانه ها در شهرستان های مختلف با آن مواجه هستند. به عنوان مثال دربخش نسخ خطی کتابخانۀ مرکزی ارومیه حدود 123 نسخه خطی ، 223 نسخه چاپ سنگی و 57 نسخۀ چاپ سربی وجود دارد که بسیاری از پژوهشگران از آن بی اطلاع هستند.
آنچه در ادامه می آید گفت و گو با آقایان علی فیروز، مدیر کل کتابخانه های عمومی استان آذربایجان غربی و موسی نوری رییس کتابخانۀ مرکزی ارومیه درباره نسخه های خطی موجود در این کتابخانه است.
به عنوان پرسش نخست دربارۀ نسخه های خطی موجود که هم اکنون در کتابخانۀ مرکزی ارومیه نگهداری می شود، کمی توضیح دهید.
در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی ارومیه حدود 123 نسخه خطی ، 223 نسخه چاپ سنگی و 57 نسخه چاپ سربی موجود می باشد که موضوع کتابها دینی، تاریخی و شعر است. این نسخ بیشتر مربوط به دوران صفوی تا قاجار هستند ولی در بین آنها نسخ دوران تیموری نیز وجود دارد. از جمله کتب جالب در این بخش، نسخه کاملی از احقاق الحق از قاضی نورالله شوشتری است که در سال 1024 ه. ق از روی نسخۀ مؤلف کتابت شده است و جزو قدیمی ترین نسخ موجود در کشور است. این نسخه به صورت کامل در 482 برگ و با خطوط مختلف مانند نسخ و نستعلیق نوشته شده و حاشیه های مختلفی دارد.
یکی از محسنات بخش نسخ خطی وجود کتب اهدایی آقای بهزاد تمدن به مجموعة کتابخانۀ مرکزی است که این نسخه ها قسمتی از کتابخانة ارزشمند پدرشان، مرحوم محمد تمدن هستند. این مجموعة نفیس، ارزشمند و منحصربفرد در حوزه آذربایجان و ارومیه است که توسط آقای تمدن جمع آوری شده اند و شامل دیوان ها و نوشته های برخی دانشمندان و شاعران ارومیه و آذربایجان غربی در دوران قاجار هستند که اطلاعات جالبی از اوضاع اجتماعی این خطه از ایران آن دوران در خود دارند. در میان این نسخه ها نیز دیوانهای ترکی و فارسی مانند دیوان عاجز، دیوان راغب ارموی، عرفی، دیوان پریشان، عندلیب افشار و …. قرار دارد که از شاعران منطقه ارومیه و افشار بودند و در تذکره ها نامشان آمده ولی دیوانشان تاکنون در دست نبود.
در سالهای اخیر بسیاری از کتابخانه ها برای دسترسی آسان مخاطبان خود به سمت دیجیتالی شدن پیش رفته اند . آیا در کتابخانۀ مرکزی ارومیه اقداماتی در این باره صورت گرفته است؟
بله. تقریباً یک سال است که تصویربرداری از نسخ خطی شروع شده، که انشاءالله تا آخرسال 93 به پایان خواهد رسید و بعد از آماده سازی در اختیار محققان و مصححان قرار خواهد گرفت.
یکی از مشکلات نسخه های خطی در کشور ما نبود ساماندهی درست این نسخ است. به اعتقاد شما این موضوع چه مشكلاتي را براي مصححان و پژوهشگران به همراه داشته است؟
مهمترین مشکلات پیش روی مصححان و محققان، عدم دسترسی به منابع موجود، عدم وجود یک سایت مشترک نسخ خطی در کل کشور، عدم وجود مرکز تحقیقاتی جهت ارائۀ آموزشهای لازم در خصوص ساماندهی، حفاظت و اشاعة اطلاعات نسخ خطی هستند. این مسائل و بخصوص عدم ساماندهی و عدم وجود بانک نسخ خطی باعث دوباره کاری در برخی نسخ و عدم وجود اطلاعات از نسخ موجود در کتابخانه های شهرستان ها بسیار دیده شده است. از سوی دیگر مصححان و محققان شهرستانی نیز برای گرفتن اطلاعات مربوط به نسخ موجود در سایر کتابخانهها، بخصوص نسخ موجود در کتابخانههای سایر شهرستانها با مشکلات عدیدهای روبرو هستند.
با آنچه فرمودید حمایت ها از واقفان نسخه های خطی تا چه اندازه ضروری است؟
بیشتر نسخه های خطی موجود در کشورمان در منازل ، درمحیطیکاملاً نامناسب نگهداری می شوند که به مرور این آثار فرهنگی و گرانبها از بین خواهند رفت. پس باید یا نسخ خطی را از صاحبان آنها خریداری و یا فضایی را فراهم کنیم تا واقفان و دارندگان نسخ خطی اطمینان حاصل کنند و با کمال میل نسبت به اهدای آنها و نگهداری در شرایط استاندارد اقدام نمایند. همچنین حمایت مادی و معنوی از واقفان، دعوت از واقفان دربرنامهها و همایشهای فرهنگی و معرفی آنها از طریق رسانه های گروهی یک امر لازم و ضروری میباشد.
به عقیده شما چه راهکارهایی برای تشویق مردم و افراد حقیقی برای اهدا و وقف نسخه های خطی وجود دارد؟
اطلاع رسانی بخش نسخ خطی از طریق رسانه های گروهی و مجلات و روزنامه ها، حفظ نام اهداکنندگان در فهرستنویسیها، بزرگداشت آنها از طریق معرفی این افراد در کتابخانهها و معرفی بخش نسخ خطی و امکانات موجود در آن برخی از این راهکارها است. بازدید اهداکنندگان نسخ خطی از بخش نسخ، فرهنگ سازی برای اهدای کتاب خطی و تشویق و ترغیب مردم برای حفظ میراث فرهنگی دیگر عواملی است که می تواند سبب تشویق مردم به اهدا و وقف نسخه های خطی شود.
یکی از مشکلاتی که بیشتر کتابخانه ها به ویژه در کتابخانۀ های شهرستان ها دیده می شود نبود فهرست مناسب از نسخ موجود در این کتابخانه ها است. آیا در کتابخانۀ مرکزی ارومیه به این موضوع توجه شده است؟
فهرستنویسی در هر کتابخانهای مانند کتابخانة مرکزی ارومیه امری ضروری است . فهرستنویسی به مانند شناسنامهای است که هویت کتاب را مشخص میکند و به پژوهشگران در امر دستیابی به نسخ مورد نظرشان کمک میکند و آثار پیشینیان را بهتر و بیشتر معرفی میکند پس تا زمانی که هویت کتاب مشخص نشود، نمیتوان به ارزش آن پی برد. ما نیز در کتابخانة مرکزی ارومیه پس این امرفهرستنویسی را یک ضرورت می دانیم و برای تحقق هرچه بیشتر آن تلاش مینمائیم و درحال حاضر مدتی است فهرستنویسی نسخ خطی به صورت دقیق توسط جناب آقای سید هادی طباطبایی صورت میگیرد.
در بسیاری از کتابخانه ها نسخه های وقفی و اهدایی به خوبی نگهداری نمی شود و شاید به عبارتی امکانات کمی برای نگهداری درست نسخه ها در کتابخانه های شهرستان ها دیده می شود. آیا این مشکل در کتابخانه ارومیه دیده می شود یا خیر؟
خیر- به حول و قوه الهی در استان آذربایجان غربی بخش متمرکزی برای نسخ خطی وجود دارد که تمامی نسخ (خطی،سنگی و سربی) از شهرستانها جمع آوری شده و به این مرکز انتقال یافته است. این بخش مکان مناسبی برای نگهداری نسخ فوقالذکر بوده که دارای سیستم اعلام و اطفاء حریق خودکار و سیستم تنظیم دما و رطوبت و مجهز به دستگاه اسکنر مخصوص برای تصویربرداری از نسخ است و نسخ در وضع بسیار مناسبی نگهداری میشوند.
با سپاس از سید هادی طباطبایی، فهرست نویس نسخ خطی کتابخانه مرکزی ارومیه
گفت و گو از سیده معصومه کلانکی