کتاب علم الآفاق و الأنفس یک اثر علمی و فلسفی است که در آن برای نخستین بار در تاریخ اندیشۀ اسلامی به علمی به همین نام یعنی علم آفاق و انفس پرداخته شده است. نویسنده در مقدمه کتاب این علم را علم به احوال موجودات برای کسب معرفت خداوند تعریف کرده و موضوع آن را موجود از آن حیث که بر خداوند و صفات او دلالت می‌کند دانسته است. در پیشگفتار مصحح کتاب آمده است که سید حیدر آملی، عارف شیعی سدۀ هشتم این علم را جزو علوم باطنی برشمرده و شریف ترین آنها دانسته است.
از ميان مكاتب عقلاني ايران سده‌هاي ميانه، مكتب ماوراءالنهر با انديشمنداني چون شرف‌الدين محمد مسعودي مروزي، عمر بن غيلان بلخي، برهان‌الدين نسفي و شمس‌الدين سمرقندي بسيار ناشناخته مانده است. در اين ميان شمس‌الدين سمرقندي را بايد به راستي تأثيرگذارترين فيلسوف و دانشمند ماوراءالنهر سده هفتم هجري برشمرد. وي صاحب رساله‌ها و كتابهاي مشهوري چون «آداب البحث و المناظره»، «قسطاس الافكار»، «الصحائف الالهيه» و «اشكال التأسيس في‌المندسه» است.
«علم الافاق و الانفس» جزو آثار ناشناخته سمرقندي است و در هيچ يك از منابع قديم از آن ياد نشده است. تاريخ تأليف اين اثر دانسته نيست؛ اما قرائن متني حكايت از آن دارد كه نويسنده آن را در ميانه سالهاي پاياني سده هفتم تا سالهاي آغازين سده هشتم نوشته است، يعني در دوره پختگي علمي و فلسفي‌اش.
«علم الافاق» يكي از مهمترين آثار سمرقندي است؛ نه تنها از آن رو كه چكيدة آراي فلسفي و علمي‌اش را در بر دارد و حاوي برخي نظريات خاص اوست كه در ديگر رسائل و كتب خود آنها را ذكر نكرده، بلكه از اين لحاظ كه نويسنده در اين اثر، نوعي جهان‌بيني علمي اسلامي را مطرح مي‌كند كه از نظر مطالعات مرتبط با فلسفه علم در تمدن اسلامي بسيار شايان توجه است.
اين كتاب در بردارنده چند علم آفاقي (مربوط به عالم بيرون) وانفسي (مربوط به عالم درون) است: الهي، هيأت، طبيعي، انسان‌شناسي و مباحثي در عرفان و تصفيه نفس. بخشي از مطالبي را كه سمرقندي در مظهر نخست كتاب مطرح كرده، در ديگر آثارش نيز كم و بيش گفته است. مظهر دوم كتاب به نوبه خود مي‌تواند يك اثر مستقل در هيأت به شمار رود. نويسنده در اين مظهر يك دوره كامل و فشرده هيأت قديم را به قلمي روان و شيوا گفته است. مظهر سوم كه در طبيعيات و آثار علوي است، از بخشهاي مفصل كتاب به شمار مي‌رود. مباحث مظهر چهارم، و به ويژه قسم دوم آن در عرفان و تصفيه نفس است.
کتاب علم الآفاق و الاَنفس تأليف شمس‌الدين محمدبن اشرف حسيني سمرقندي با پیشگفتار و تصحیح غلامرضا دادخواه در 300 صفحه از سوی نشر مزدا در آمريكا منتشر شده است.
براي كسب اطلاعات بيشتر درباره اين كتاب
اینجا كليك كنيد.