میراث مکتوب – جز چند اثر انگشت شمار، آنچه از آثار مستقل دربارۀ زندگی هنرمندان دورۀ اسلامی و بویژه خوشنویسان در دست داریم همگی پس از سدۀ دهم هجری پدید آمده‌اند. جز این‌ها، فقط در برخی کتابها – بویژه کتاب‌های تاریخی – آگاهی‌های پراکنده‌ای از خوشنویسان به دست داریم.
از سویی، آثار مستقل دربارۀ زندگی هنرمندان عمدتاً ساختار تذکره‌گونه دارند و جنبۀ تحقیقی در اکثر آن‌ها کم‌رنگ است و گاه در آن‌ها با افسانه‌پردازی‌های شگفت‌آور درباره قدمای خوشنویسی رویاروی می‌شویم. نیز بدیهی است که هر نویسنده‌ای در نگارش احوال هنرمندان ادوار پیشین ناگزیر است تا از منابع قدیمی بهره جوید و لذا بخشی از تذکره‌های خوشنویسان، درواقع رونویسی از روی مطالب منابع پیشین بی عنایت به نقد و بررسی آن منقولات است. بنابراین، آنچه در تذکره‌های خوشنویسان دارای سندیت است، عمدتاً مربوط به ترجمۀ احوال معاصران نویسنده هر تذکره است؛ نکته‌ای که در منابعی چون تذکره شعرا نیز معمولاً صدق می‌کند.
یکی از متأخّرترین تذکره‌های خوشنویسان، اثری است منظوم با نام تذکرۀ حیات خوشنویسان سرودۀ محمّدحسین علوی، خوشنویس سده سیزدهم شبه‌قاره که آن را به سال ۱۲۷۷ ق پدید آورده است. محمّدحسین علوی خود خوشنویس و ملقّب به «شیرین‌رقم» بوده است و این اثر را عمدتاً با توجّه به بخش خوشنویسان از کتاب مرآه العالم اثر محمّد بختاورخان (د ۱۰۹۶ ق) پدید آورده است. البته با توجّه به خوشنویس بودن سراینده و ارتباط وی با برخی خوشنویسان معاصرش، از آنان در تذکره‌اش یاد کرده که از این دیدگاه ارزشمند است. از دیگر ارزشمندی‌های اثر، توجّه نویسنده به خوشنویسان معاصر یا نزدیک به دوره وی در سرزمین‌هایی جز شبه‌قاره -بویژه ایران و قلمرو حکومت عثمانی- است. بویژه که بیش‌تر نویسندگان تذکره‌های خوشنویسان معمولاً به هنرمندانی جز هنرمندان سرزمین خودشان نمی‌پرداختند.
چنانکه اشاره شد این اثر بصورت منظوم پرداخته شده است امّا همانگونه که مصحّح نیز در مقدّمه کتاب اشاره کرده، محمّدحسین علوی در سرایندگی چندان چیره‌دست نبوده و از فارسی نیز به اندازه گویندگان این زبان آشنایی نداشته و لذا اثر او از دیدگاه هنر شاعری ارزش چندانی ندارد و از دیدگاه زبان فارسی نیز اشتباهات و کاربردهای خارج از عرف فراوانی در آن دیده می‌شود. بنابراین آنچه در این تذکره اهمیت اصلی را داراست همانا یادکرد خوشنویسان و بویژه خوشنویسان معاصر مؤلّف است.
تصحیح این اثر بر پایۀ تنها نسخۀ شناخته شدۀ آن متعلّق به کتابخانه سالارجنگ صورت گرفته و منتشر شده است. گویا این نسخه از نظر مؤلّف گذشته و اگر چنین باشد، اهمیتی برابر با دستنویس اصل را دارد؛ البته شیوه خطّ یادداشتی که این موضوع را می‌رساند، چندان خوش نیست و بسیار شبیه به خطّ کاتب نسخه است. بنابراین می‌توان گمان برد که کاتب نسخه، عبارت مؤلّف را نیز در ذیل انجامه‌اش نقل کرده است.
در چاپ مورد گفتگوی ما جز تذکرۀ حیات خوشنویسان بخش خوشنویسان از کتاب مرآه العالم نیز به چاپ رسیده که گفتیم مبنای کار محمّدحسین علوی بوده است. مصحّح در این بخش، از چاپ پیشین مرآّّه العالم بهره برده و متن را با نسخه دیگری از اثر مقابله کرده و تصحیح تازه‌تری از آن به دست داده است.
جز دو متن یاد شده، مقدّمه‌ای در آغاز کتاب درج شده و در آن به شناسایی اثر و شیوه کار پرداخته شده است. در پایان کتاب نیز نمایه‌هایی برای دستیابی به اعلام متن درج شده است. همچنین در بخش پایانی کتاب، حدود یکصد و بیست قطعه خطّ از آثار استادان خوشنویسی دورۀ اسلامی –اعم از هنرمندان ایران، شبه‌قاره و ندرتاً عثمانی- درج شده است که به گفت مصحّح، بیش‌تر آن‌ها مستقیماً از روی اصل اثر عکسبرداری شده و در جای دیگر نیز چاپ نشده‌اند. چاپ این قطعات با کیفیت مطلوب و روی کاغذ برّاق (گلاسه) منتشر شده است.
نیز بایسته است یادآوری کنیم که چاپ اینگونه آثار برای شناسایی تاریخ خوشنویسی سرزمین‌های اسلامی ضروری است. از سویی چون نسخه اثر در کشور هند نگهداری می‌شود و دستیابی به نسخه‌های آنجا از دیرباز بسیار دشوار بوده است، چاپ اثر موجب شده تا این اثر نیز در دسترس پژوهشگران قرار گیرد.
نیز کوشش‌های مرکز پژوهش‌های کتابخانۀ مجلس در سالیان اخیر برای پشتیبانی از انتشار آثار ارزشمند دوره اسلامی و نتیجه کوشش‌های پژوهشگران جای سپاسگزاری دارد. مشخّصات چاپ مورد گفتگو به قرار ذیل است:
تذکرۀ حیات خوشنویسان (به پیوست احوال خطّاطان)، به کوشش دکتر حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۲ خ.
مرکز پژوهشی میراث مکتوب