کتابچه جمع و خرج

میراث مکتوب- کتابچه‌ای از دخل و خرج سال ۱۳۰۴ قمری توسط کتابخانه مجلس منتشر شد. این کتابچه را می‌توان شکلی ساده از بودجه نویسی امروز به حساب آورد.
یکی از منابع تاریخی که کمتر مورد استناد و بحث و بررسی قرار گرفته دستور العمل یا «کتابچه جمع و خرج» (بودجه) است. بنظر می‌رسد حدود دویست مجلد از این کتابچه‌ها در کتابخانه‌های مختلف کشور وجود داشته باشد.
شاید مهم‌ترین دشواری بر سر راه انجام تحقیق روی این منابع، عدم اهتمام آشنایان با علم سیاق پیشرفته به این منابع باشد.
بهمن بیانی که «کتابچه جمع و خرج کلّ هذه السنه ایت‌ییل ممالک محروسه، مطابق سنه ۱۳۰۴ هجری» به کوشش وی منتشر شده است، در مقدمه کتاب نگاشته است: «هدف از انتشار این مجلد، ارائه یکی از منحصر به فردترین مدارک مالیه ایران به عموم ملت ایران و ایرانشناسان است. در این اثر حجم قابل توجهی از اطلاعات اجتماعی، خانوادگی، مالی در چارچوب دیوانسالاری قاجاری قابل دسترسی است.».
این دفاتر شرحی است تفصیلی از دخل و خرج کشور که با دقت تعریف می شده و اساس کار در بودجه دولتی و هزینه های جاری بوده است.
درباره دستورالعمل‌ها می‌توان به سه روایت منتشر شده استناد کرد که این روایات به قرار زیر است:
۱٫ روایت کارشناسانه دکتر مصدق که در سال ۱۳۰۴ شمسی منتشر شده است.
۲٫ روایت خواندنی عبدالله مستوفی که در سال ۱۳۲۱ منتشر گردیده است.
۳٫ روایت مختصر و مفید دکتر احمد متین دفتری که در سال ۱۳۴۴ شمسی منتشر گردیده است.
از جمله اطلاعاتی که علاقه‌مندان در این کتابچه دخل و خرج می‌توانند کسب نمایند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
 قراء و ولایات مختلف کشور
 اداره ولایات توسط شاهزادگان
 مالیات ولایات و ایلات
 تلگرافخانه‌ها و گمرک‌خانه
 اماکن متبرکه و مقدسه
 خواتین مکرمه و آغایان خواجه و عمله جات درب حرم جلالت
 زوجات و اولاد و نوادگان ذکور و اناث رجال
 تیولات
 اطباء و حکمای ایرانی و فرنگی
 مترجمین و مهندسین
 عمله‌جات خلوت و حضور
 پیشکاران
 طوایف
 مأمورین و متوقفین ولایات
 امین‌السلطان وزیر دربار اعظم و مالیه
 علی‌رضا خان عضدالملک ایلخانی ایل قاجار
 ارباب قلم
 ملتزمین رکاب
 مستوفیان
 منشیان رسائل
 سررشته‌داران
 محررین
 عزبان و فراشان
 اتباع وزارت خارجه
 سرهنگان و آجودان‌ها
 سفارتخانه‌ها
 نجف اشرف و کربلای معلی
 عیدی
 دیوان‌خانه عدلیه
 وزارت علوم و مدرسه دارالفنون
 یساولان و تفنگچیان
 نسقچی‌باشی و نایبان و جارچیان
 سقاخانه و تدارکات و تنعیل و یخ آبدارخانه خاصه
 دارالترجمه و دارالطباعه
 اصطبل‌خانه خاصه
 عکاس‌خانه
 یوزباشی و پنجاه باشی و ده‌باشی و قاپوچی‌ها
 فیل‌بانان
 کارخانه چراغ گاز و چراغ الکتریسیته
 پلیس‌های مخصوص
 تعمیرات خیابان‌ها و شن‌ریزی خیابان‌ها
 گلستان، شمس العماره، نگارستان، قصر قاجار،‌ قصر فیروزه
 باغ وحش
 تفنگداران
 جلد و بند تفنگ
 خادمان عتبات عالیات و مضاجع
 گرم‌خانه و خاصه تراشان
 ساعت‌ساز و صحاف‌باشی
 شعرا و ندما
 مطربان و عمله نقارخانه
 عمله کشتی انزلی و بوشهر
 معماران و نقاشان
 منجمان و مؤذنان
 مقنیان و غازیان
 دواخانه
 مدرسه ناصری
 فوج‌ها و وکیل باشی‌ها و سو جوقه‌ها
 معلمین و صاحب منصبان طرح جدید اطریشی
 وزارت جنگ
 توپخانه و توپچیان
این کتابچه حاوی اطلاعات مالی دقیقی است که از حیث تاریخ دیوانسالاری و شیوه ی اداره کشور و شناخت خانواده‌های متنفذ در سال‌های پایانی دوره قاجار بسیار حائز اهمیت است.
رسول جعفریان ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در مقدمه خود بر این کتاب اینگونه نوشته است:
بسیاری از مشکلات اقتصادی کشور عزیز ما، ریشه در روش‌های کهنه‌ای دارد که هزاران سال است برای حل آنها تلاش می کنیم اما چون شناخت درستی از وضعیت اقتصادی‌مان نداریم، غالبا راه به جایی نمی‌بریم. این امر البته اختصاص به حوزه اقتصاد ندارد، در تمام حوزه های دینی و فرهنگی و تمدنی، بخش مهمی از مشکلات ما ریشه در اعماق تاریخ ما دارند، در لایه‌های پنهان، اعم از آن که این لایه ها مربوط به عمق اقتصاد و روش‌های تولید و مسائل بیرونی باشد، یا دیدگاه‌ها و ذهنیت‌هایی که جنبه درونی دارد.
در این زمینه اقتصاد به دلیل جایگاهی که در زندگی بشر دارد، دارای نقشی حساس‌تر و عمیق‌تر است. البته باید اعتراف کرد که در این قبیل مشکلات، مسائل اجتماعی و فرهنگی با مسائل اقتصادی کاملا عجین هستند و نگاه‌های تک بعدی نمی‌تواند مشکلات ما را رفع و رجوع کند. در این زمینه، دیدگاه‌های اقتصادی، نگاه به مال، نگاه به زندگی، نگاه به درآمد و شغل، نگاه به فعالیت اقتصادی، نگاه به هزینه، نگاه به مصرف و بسیاری از مسائل دیگر، اموری نیست که بدون توجه به سابقه و پیشینه آنها بتوان در باره آنها و اهمیتشان دیدگاه روشنی به دست آورد. ایرانی، همیشه ایرانی است، با ویژگی‌های مشخص. باورش به حل مسائل، احترام گذاشتن یا نگذاشتن به کسب حلال، پرمصرف بودن یا نبودن، هزینه های نابجا کردن یا بجا کردن.
آنچه در این زمینه، یعنی شناخت ریشه‌ها به ما کمک می‌کند، داشتن اطلاعات ریز از گذشته است، چیزی که در ایران امری نادر است. در واقع، نه فقط اسناد از میان رفته، نه فقط آمار و ارقامی در کار نبوده، گویی هیچ کس به فکر ثبت مسائل اقتصادی نبوده و مانند بسیاری از امور دیگر به طور کلی مورد غفلت قرار گرفته است.
در این میان، وقتی شما در می‌یابید که صدها کتابچه دخل و خرج از ولایات در گوشه و کنار کتابخانه ها باقی مانده، طبیعی است که خوشحال شوید. از این زاویه که بر اساس این دفترها می‌توانیم بودجه های سالانه هر بخشی را، هر نوع هزینه‌ای را در هر ولایتی در یابیم و ببینم که اجداد ما چه نوع نگاهی به زندگی داشته‌اند، درآمد کشور چه بوده، با آن چه می کرده اند.
سال نخستی که به کتابخانه مجلس رفتم، صدها از این نوع دفاتر که هر کدام مجموعه از اوراق بود، هر صد برگ یا بیشتر لوله شده و نخی از همان روزگار دور آنها بسته شده و در کارتنی افتاده گرد غربت بر آن نشسته بود. امروز، با تلاش کارکنان بخش خطی و صحافی کتابخانه مجلس، تمام آنها، در پوشه های مجزا طبقه بندی شده و تبدیل به صدها مجموعه ارزشمند در حوزه دخل و خرج ولایات شده است.
آنچه اکنون شاهد آن هستید دفتر جامعی است که طبق روال هر ساله تهیه می شده و این مربوط به سال ۱۳۰۴ ق است. بر اساس آنچه در مقدمه آمده، این دفاتر شرحی است تفصیلی از دخل و خرج کشور که با دقت تعریف می شده و اساس کار در بودجه دولتی و هزینه های جاری بوده است.
همت جناب آقای بهمن بیانی برای نشر این اثر که همراه با کمک شخصی ایشان به انتشار آن بود، ستودنی است. حضرتشان در حوزه پژوهش در باره قاجار بسیار فعال و آگاهند و تاکنون چندین پژوهش مختلف از ایشان انتشار یافته که امیدواریم باز هم ادامه یابد.
اثر دارای نمایه کاملی از اشخاص و القاب، اصطلاحات، اماکن، اوزان و مقادیر، ایلات، پیشه‌ها و گروه‌ها می‌باشد.
«کتابچه جمع و خرج کلّ هذه السنه ایت‌ییل ممالک محروسه، مطابق سنه ۱۳۰۴ هجری» به کوشش بهمن بیانی و با حمایت مالی و معنوی ایشان منتشر شده است.
کتابخانه مجلس این کتاب را در هفده، ۱۰۲۰ صفخه به قیمت ۴۰۰۰۰۰ ریال منتشر کرده است.

منبع: کتابخانه مجلس