اثر استاد نوشاهی بیانگر عشق سترگ وی به احیای نسخ خطی فارسی است
اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، در ابتدای این همایش با اشاره به فعالیت‌های مؤسسۀ متبوع خود در زمینه احیای متون خطی و نقش هنرمندان و نویسندگان هند در حوزه زبان فارسی گفت: انتشار فرهنگنامه‌های متعددی مانند تذکره «عرفات العاشقین»، در هشت جلد، نمونۀ بارز حضور شبه قاره در حوزه زبان فارسی است. همچنین وجود نسخ خطی فراوانی که در این خطه وجود دارد و تعداد قلیلی که شناسایی و تصحیح شده اند، بیان کنند این نکته است.
وی با بیان اینکه به برکت صنعت چاپ در شبه قاره در ۲۰۰سال پیش کتاب‌های متعددی در این منطقه به چاپ رسیده است، ادامه داد: بسیاری از این متون در نشر متون فارسی یا آثار تمدن اسلامی است. وظیفۀ ما به عنوان مؤسسۀ پژوهشی این است که باید بکوشیم تا این آثار را شناسایی و فهرست نگاری کنیم.
ایرانی بیان کرد: ما وظیفۀ خود می دانیم با احیای این متون به نشر کتابشناسی فارسی کمک کنیم تا آثاری که تا به حال به چاپ نرسیده‌اند، به چاپ برسند. فعالیت‌های انجام شدۀ اخیر در این حوزه را می‌توان اتفاق مبارکی در راستای احیای متون خطی فارسی دانست.
به گفته رئیس مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، انتشار کتاب «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» به همت عارف نوشاهی از دیگر اتفاقات مبارک در راستای احیای متون فارسی در شبه قاره بوده است که هنوز به اتمام نرسیده و مجموعه ای دیگر از یادداشت ها به عنوان مجموعه ای مستقل به چاپ خواهد رسید.
ایرانی به دیگر فعالیت‌های نوشاهی در احیای متون فارسی در شبه قاره اشاره و تصریح کرد: هیچ کار بزرگی بدون عشق سترگ انجام نمی‌شود و به نتیجه نمی‌رسد، فعالیت‌های نوشاهی در این حوزه بیانگر عشق سترگ وی به احیای نسخ خطی فارسی است.
رئیس مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در پایان به کتاب «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» که به تازگی از سوی این مرکز به چاپ رسیده است، اشاره کرد و یادآور شد: انتشار این اثر برای پژوهشگران کلید حل بسیاری از پژوهش‌ها خواهد بود. با چاپ آن بسیاری از پژوهشگران از منابع موجود در شبه قاره و فعالیت‌های انجام شده در این حوزه مطلع می شوند.
در ادامه و در آغاز نشست نخست همایش «نسخه های خطی و متون چاپی در شبه قاره» که به موضوع چاپ و نشر آثار فارسی در شبه قاره اختصاص داشت، دکتر قاسم صافی، استاد دانشگاه و کتابشناس به عنوان مدیر جلسه ضمن سپاس از مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب به دلیل انتشار کتاب «کتابشناسی نسخه های خطی فارسی در شبه قاره» بیان کرد: ملت ایران پیوسته سرخوش حضور دانشمندان در کشورشان هستند و از مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب باید به واسطۀ همت و خدمتی که به فرهنگ ایران ارائه می کنند، قدردانی کنیم. مجلس امروز با عنوان همایش نسخه های خطی در شبه قاره آغاز شده است و مناسبت دیگر آن بزرگداشت استاد عارف نوشاهی، نسخه شناس و کتابشناس شهیر پاکستانی است. استاد نوشاهی سالهای بسیاری را در خدمت استاد احمد منزوی سپری کردند و استاد منزوی همواره پیش بینی می کردند نوشاهی از گوهرهایی هست که روزی خوب خواهد درخشید. ما نیز امروز همه فارسی دانان را پاس می داریم و امیداوایم این تعلق خاطر را حفظ کنیم.
نوشاهی؛ افتخاری برای شبه قاره
سپس شریف حسین قاسمی، از پژوهشگران زبان و ادب فارسی در دانشگاه دهلی، در بخش نخست این نشست، به موضوع بررسی نقش امیرحسن عابدی، از پژوهشگران دانشگاه دهلی در شناخت زبان فارسی در هند پرداخت.
وی با بیان اینکه عابدی در ایران یک شخصیت شناخته شده در عرصۀ نسخ خطی فارسی است، گفت:استاد عابدی ۶۰ سال از عمر خود را در احیای متون خطی فارسی صرف کرد. عابدی هم پژوهشگر زبان فارسی و هم مبلغ اشتراکات ایرانی‌ها با هندی‌ها بوده است. این پیرمرد نور چشم همۀ ما بود.
این استاد دانشگاه دهلی در رشته زبان و ادب فارسی با بیان اینکه نمی توان زندگی پر ماجرای عابدی را در قالب کلمات نوشت، ادامه داد: وی استاد دانشگاه دهلی و مروج مطالعات فارسی در سراسر هند بوده است. فعالیت‌های وی همانند بسیاری از پژوهشگران شبه قاره، قسمتی از تلاش‌های اساتید در حوزه زبان و ادب فارسی بعد از استقلال هندوستان است.
به گفته قاسمی، در بخش فارسی دانشگاه دهلی علاوه بر عابدی، اساتید متعددی به پژوهش در حوزه زبان فارسی می‌پرداختند که با انجام پژوهش های خود زینت بخش زبان فارسی و مروج دانشجویان در این حوزه بودند.
وی افزود: حجم پژوهشنامه‌های عابدی بسیار چشمگیر است، وی همیشه به دیگران توصیه می‌کرد که زبان و ادب فارسی را به هر صورت که شده، بشناسید.در مجموع می توان گفت که وی زندگی خود را به بررسی سهم فارسی در تاریخ هند و بالعکس گذاشته است.
این کارشناس نسخ خطی زبان فارسی در شبه قاره به عارف نوشاهی و فعالیت‌های وی در حوزه نسخ خطی اشاره کرد و یادآور شد: برای من باعث خوشحالی است که آثار یکی از دوستان اندیشمند در حوزۀ نسخ خطی فارسی امروز رونمایی می‌شود.اهمیت فعالیت نوشاهی محدود به پاکستان نیست، اگر در پاکستان تعداد اشخاصی که از آثار وی استفاده می‌کنند، یک هزار نفر است، در هند ده هزار نفر است. نوشاهی تنها افتخار برای پاکستان نیست، بلکه افتخاری برای کل شبه قاره است.
فرهنگ هند از دیرگاه مخزن و کارگاه نسخ خطی فارسی شناخته شده است
ناتالینا ایوانووا، استاد زبان و ادب فارسی در دانشگاه بلغارستان،از دیگر سخنرانان حاضر در این نشست بود. وی در این نشست به بررسی موضوع «فرهنگ میانجی در شناخت اروپاییان از ایران» پرداخت.
این استاد دانشگاه بلغارستان به پیشینه ایران شناسی در نظر اروپاییان اشاره کرد و ادامه داد: تاریخچۀ ایرانشناسی چه بسا پیچیده ترین و پرمایه ترین حیطۀ علوم انسانی را ساخته و پرداخته است. مفهوم دیدار و زمان و مکان آشنایی اروپاییان با فرهنگ ایرانی سنگ بنای مطالعات ایرانی را پی ریخته است. از دورۀ هرودت، بلندای جغرافیای فلات ایران به عنوان مکان اصیل آشنایی با قوم ایرانی بیانگر بزرگ منشی و بلند پایگی این قوم بوده است و تنوع مناظر طبیعی و تضادهای آب و هوایی را در استقبال مردم ایران از همه گونه تنوع موثر دانسته است.
وی افزود: اما دورۀ تکوینی ایران شناسی – سدۀ ۱۶ و ۱۷ – دیدار خاصی را نشانه می رود که برای بیان آن اصطلاحی یگانه از فارسی میانه از فارسی میانه از فراموشی بیرون می آید: همپرسگی. به همپرسگی درآمدن دو فرهنگ را می توان نوعی خانه تکانی باورهای ملی و جهش کیفی در جهان بینی و شهامتی خاص تلقی کرد.
ایوانووا ادامه داد: به لطف این همپرسگی است که ایران به عنوان موضوع، ابژه و موضوع ابژکتیو یعنی «دیگری» که با خویشتن متفاوت است. «دیگری» که می توان هدفمند و روشمند به آن پرداخت نخست بار نهادینه گردید. چیزی که بیش از این چنان که واژه «همپرسگی» از طریق پیشوند «هم» می رساند یا تلقین می کند، هر دیدار فرهنگی تجلیگاه روابط متقابل، مقایسه پذیری و تساوی جویی است. رابطۀ پویا و جاودان میان «من غربی» و «دیگر شرقی» اخلاق شرق شناسانه و ناموس اخلاقی دانشمندان ایران شناس را رقم می زند.
همپرسگی ایران و هریک از کشورهای اروپایی، طرحی دو سویه و دو قطبی را ترسیم می کند که در تحلیل آن کهن الگوی زوج های متقابلی چون عاشق و معشوق، گل و بلبل، فاعل و مفعول، سوژه و ابژه متبلور می گردد. در چهارچوب این مدل دو قطبی می توان روابط سیاسی، فرهنگی و تاریخی شرق و غرب را تنظیم و مطالعه کرد.
ایوانوا تأکید کرد: فرهنگ هند از دیرگاه مخزن و کارگاه نسخ خطی فارسی شناخته شده است و به این اعتبار نمونۀ نابی از «فرهنگ – میانجی» بر جا گذاشته است. جایگاه زبان و ادبیات فارسی و تأثیرگذاری فرهنگ ایرانی بر هند پیشینه ای در خویشاوندی کهن میان دوقوم و وطن مشترک هند و اروپایی دارد. در مطالعه ای منظم، نسخ خطی در شبه قاره را می توان بر دو گروه تقسیم کرد. دست نوشته هایی هم راستا با سنت ادبی ایران به اقتضای فرهنگ هند آفریده شده و دست نوشته های اصیل فارسی که به دلایلی تاریخی به هند انتقال یافته اند.
این پژوهشگر در پایان گفت: موازی با جمع آوری، فهرست برداری و چاپ انتقادی نسخ خطی ناشناختۀ فارسی در شبه قاره، که به هر تقدیر از ویژگی های پدیدۀ میان فرهنگی برخوردارند، مسئلۀ چگونگی اندیشیدن در باب آنها و این که با کدام جریان بومی و ملی پیوند دارند بسیار مهم است.
اثر عارف نوشاهی کاری اولیه در زمینه معرفی چاپخانه های خانگی است
محسن جعفری مذهب، از اعضای مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران، از دیگر سخنرانان حاضر در نشست دوم این همایش با موضوع «چاپخانه خانگی در شبه قاره» بود. وی در ابتدا چاپ کتاب در ایران را بیش از ۲۰۰ سال دانست و با اشاره به فعالیت نوشاهی در انتشار کتاب «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» گفت: کار نوشاهی کاری مقدماتی و اولیه است که باید دیگران براساس این فهرست، پژوهش های جدیدی را پیشنهاد دهند.
وی با بیان اینکه باید با استفاده از این کتاب به دنبال پژوهش‌های جدید در حوزه ورود کاغذ، دستگاه‌هی جنبی چاپ، چاپخانه خانگی و… باشیم، ادامه داد: باید این منابع معرفی شده را در دیگر کتابخانه‌ها پیدا و در ویژگی‌های ظاهری چون شیرازه، صحافی، خط و… بررسی کنیم و سپس با مقایسۀ این منابع روند چاپ را مورد پژوهش قرار دهیم. انجام این پژوهش دشوار است، چرا که کتابخانه‌ها مجال بررسی آثار از این منظر و مقایسه کتاب‌ها با یکدیگر را نمی‌دهند.
جعفری مذهب ادامه داد: چاپخانه های دولتی در گذشته نمایندگانی را برای آموزش به اروپا می‌فرستادند و بعد از آن، این افراد کارگاه هایی را برای چاپ در حیاط خانه خود ایجاد می‌کردند. بعدها اقتصاد نشر ایجاب می‌کرد تا چاپخانه‌ها در بازار وجود داشته باشد تا هزینۀ حمل و نقل کمتر شود، اما با این حال سنت چاپخانه خانگی در همۀ کشورها در مراحل ابتدایی وجود داشت.
البته بعدها نیز چاپخانه های خانگی به فعالیت خود ادامه می‌دادند. به عنوان نمونه در زمانی که فعالیت‌های غیرقانونی انجام می‌شد؛ مثلاً در زمان قبل از انقلاب و در زمان مشروطه برای چاپ اعلامیه و شب نامه ها.
این پژوهشگر با بیان اینکه کتاب نسخه های خطی و متون چاپی فارسی در شبه قاره به گونه ای معرفی چاپخانه های خانگی است، تصریح کرد: با توجه به گستردگی چاپخانه ها در شبه قاره این مجموعه را باید جزئی از فعالیت دویست سال چاپ در ایران بدانیم. کار آقای نوشاهی یعنی فهرست نسخه های فارسی چاپ شده در شبه قاره یک کار اولیه است. از بطن این اثر سوژه های بسیاری برای تاریخ چاپ به دست می آید.
وی در پایان با انتقاد به نمایۀ کتاب گفت: به عنوان نکتۀ پایانی من در کتاب من نامی از چاپخانۀ خانگی نیافتم و همه جا به مطبعۀ خانگی اشاره شده بود و نکته دوم به ناشر است که با تهیه یک نمایۀ خوب در حرف «چ» امکان یافتن کلمۀ چاپخانه خانگی فراهم می شد.
ایرانی ها اهمیت چاپ را دیر متوجه شدند
کامران فانی، کتابشناس و پژوهشگر نیز در بخش پایانی نشست اول «همایش نسخه های خطی و متون چاپی فارسی در شبه قاره» با اشاره به نقش شبه قاره در چاپ کتاب های فارسی بیان کرد: چاپ کتاب های فارسی سرگذشت عبرت آموزی دارد و در سال ۱۳۵۰ میلادی بود که گوتنبرگ دستگاه چاپ را ابداع کرد و در ۱۶۳۹ اولین کتاب فارسی به چاپ رسید و این در حالی بود که قریب به ۴۰ سال پیش از چاپ کتاب در ایران، شبه قاره در این زمینه پیشگام شده بود. امسال دویستمین سال ورود صنعت چاپ به ایران است و قرار بود در مراسمی در کتابخانۀ ملی ایران را ارج نهیم. نزدیک به ۵۰۰ یا ۶۰۰ سال قبل صنعت چاپ وارد ایران شد اما متأسفانه مورد استقبال قرار نگرفت و ناکام ماند.
با ر دوم در زمان صفویه هیئت هایی به ایران آمدند و متوجه اهمیت چاپ شدند؛ ولی با این حال کتابی به زبان فاسی یا عربی در دوره صفویه به چاپ نرسید. بار سوم و این بار در قرن نوزدهم بود که دستگاه های چاپ به ایران ورود پیدا کردند و این بار ایرانی ها آن را پذیرفتند و خیلی ها معتقد هستند صنعت چاپ در نشر فرهنگ اهمیت داشت اما ایرانی ها این موضوع را دیر متوجه شدند.
فانی ادامه داد: زمانی که ما چاپ کتاب های فارسی را به شبه قاره سپردیم، شبه قاره چاپ کتاب ها را به نحو احسن انجام داد. تا قبل از اینکه کتاب نسخه های خطی فارسی در شبه قاره چاپ نشود از فهرست آثار تصوری نداشتیم که مقدار کتاب در هند به چاپ رسیده است و این کتابسناسی در تاریخ چاپ در شبه قاره به خوبی سخن می گوید. برای مثال دیوان حافظ نزدیک به ۴۰۰ بار چاپ شده است و هربار که چاپ می شده از نو روی آن کار می کردند و بسیاری از این دیوان ها یک عنوان مشترک دارند. کار آقای نوشاهی مهم ترین فهرست نویسی فعلی، نه تنها در شبه قاره است و بلکه پشت کار ایشان برای این کتابشناسی افتخاری برای فرهنگ فارسی زبانان است.