میراث مکتوب – آغاز زندگی آیتی، همراه با سختی‌ها و مشقات فراوانی بوده و از طریق مکتب ها و مدارس سنتی به حوزه‌های علمیه بروجرد و قم راه یافته و سپس با ورود به دانشکدهٔ علوم معقول و منقول و دانشسرای عالی، «روش تحقیق جدید» را فراگرفته و علاقه‌ای به ادب عربی داشته، به ترجمۀ متون ادبی کلاسیک و نو پرداخته و در این زمینه شهرت فراوانی در میان اهل علم یافته است. او که از آغاز جوانی ، شور ترجمه قرآن کریم و نهج البلاغه و صحیفۀ سجادیه ، یعنی سرچشمۀ جوشان و خروشان فرهنگ اسلامی را در سر می پرورانده ، به خوبی متوجه حقیقت بوده که نخست به ترجمۀ شاهکارهای ادب دورۀ جاهلی بپردازد، تا بتواند رموز دلایل اعجاز قرآن و اسرار بلاغت آن را دریابد و در مورد نهج البلاغه با علم و درایت اظهار نظر کند که:
کلامُ عَلِیً کلامٌ عَلِی
و ما قالَهُ المُرتضی، مُرتضی
ترجمعه معلقات سبع، او را بر درک و فهم رموز ادب عربی و استعارات و تشبیهات و کنایات آن زبان توانا ساخت. این قصاید همان قصایدی است که در بازارهای معروف عربستان همچون عکاظ و ذی المجاز حائز بهترین رتبه شده بودند که شایستگی آن را می یافتند که در خانۀ کعبه آویخته گردند که:
در میان خانۀ کعبه فرو آویختند
شعر نیکو را زرین سلسله پیش عُزِی
ترجمۀ قرآن آیتی، در ردیف بهترین ترجمه های زمان حاضر همچون ترجمه بهاءالدین ترجمه های زمان حاضر همچون ترجمه بهاءالدین خرمشاهی و سید جلال الدین مجتبوی و سیدعلی موسوی گرمارودی
وجود شریفش که بود آیتی
برافروخت در شرع دین، رایتی
اگر قرآن را همچون آب ، اسم جنس بدانیم که اطلاق بر قلیل و کثیر می شود و سلمان فارسی را که سورۀ حمد را برای ایرانیان ترجمه کرد، نخستین مترجم قرآن به شمار آوریم بزرگان یادشده از جمله عبدالمحمد آیتی، حلقۀ پایانی این سلسله است که در چهارده قرن سخن الهی را برای مردم ایران گزارش کردند و کسانی هم چون مترجمان تفسیر طبری و میبدی (صاحب کشف الاسرار) و شیخ ابوالفتح رازی و سورآبادی و ده ها ، بلکه صدها مانند آنان در استوار ساختن اندیشه و عقاید مردم سرزمین و روشن نگاه داشتن نور خداوندی به جان کوشیدند و وعده الهی را که او خود حافظ و نگاهدارندۀ قرآن است، تحقق بخشیدند:
مصطفی را وعده کرد الطاف حق
گر بمیری تو نمیرد این سبق
ما کتاب و معجزات را حافظیم
بیش و کم کن را ز قرآن رافضیم
اگر از مقام والای علمی استاد آیتی بگذریم و به پایه های اخلاقی و معنوی او به غور بپردازیم، می بینیم که او همچون مولای خود ، مولای متقیان دنیا را خوب شناخته و از آن به حداقل اکتفا کرده جاه و جلال و مال و منال او را فریب نداده و غرور دنیا را به دنیامداران سپرده است:
از من چون شناختم ترا بگذر
آنگه بفریب هر که را خواهی
من از سال ۱۳۲۷ – که وارد دانشکدۀ معقول و منقول شدم و در مدرسۀ عالی سپهسالار دارای حجره و رتبه گردیدم – با آیتی آشنایی پیدا کردم و همواره سلام و علیک گرمی با هم داشتیم و همیشه در جذر و مد زندگی او قرار داشتم و حتی زمانی که جهلۀ سفلۀ زمان با حِقد و حسد که بر علم این دانشی مرد داشتند، موجب انتظار خدمت او گردیدند و او با کار در دکه بلیط فروشی شرکت واحد ارتزاق می نمود، گاه گاه به او سر می زدم و او را دلداری می دادم که خورشید برای همیشه زیر ابر نمی ماند و علم را شرافتی ذاتی است که به تنقیص ناقصان کم نمی شود:
قیمت دانش نشود کم بدانک
خلق کنون جاهل و دون همت است
کوکب علم آخر سر برکند
گرچه کنون تیره و در رجعت است
و این اندیشۀ ما تحقق یافت و عبدالمحمد آیتی هم اکنون همچون ستاره ای بر تارک زبان و ادب فارسی می درخشد و آثار ارجمند او سایر نهادهای علمی کشور ما را همواره نورانی نگاه می دارد.
دکتر مهدی محقق
منبع: زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد عبدالمحمد آیتی