میراث مکتوب- بیست و یکمین روز از ماه رمضان هر ساله یادآور شبی از شب‌های قدر و شهادت امام علی (ع)، امام اولین شیعیان است. به بهانه فرا رسیدن ایام شهادت حضرت امیرالمومنین (ع)، نگاهی داریم به منظومۀ «علینامه» به عنوان منظومه‌ای کهن که در سال 482 هجری قمری سروده شده است. این اثر به تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی در سال 1389 از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
«علینامه» دویست و یکمین اثر از آثاری است که مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسانده است. این اثر منظومه‌ای شیعی و بازمانده از سدۀ پنجم هجری است که شاعری به تخلص «ربیع» آن را در سال 482 هجری سروده است. از سراینده آگاهی زیادی در دست نیست. وی در سال 420 هجری زاده شده و این منظومه را احتمالاً در خراسان سروده و به علی بن طاهر عریضی، حاکم سبزوار تقدیم کرده است.
منظومۀ حماسی علینامه در دو دفتر فراهم آمده است. سراینده ماجراهای جنگ جمل و صفین را در این دو دفتر به نظم کشیده است.
این اثر هم از نظر تاریخ شعر فارسی و حماسی و هم از نظر تاریخ شعر شیعی و حماسه‌های شیعی و تاریخی، ارزش و اهمیت زیادی دارد و می‌تواند از جنبه‌های گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد.
مصححان دربارۀ جوّ فرهنگی زمان سرودن این منظومه اعتقاد دارند که عصر، عصر خفقان و بستن مجرای کلام است؛ چنان که شاعر ما در این ابیات می‌گوید:
ز شوری نگویم سخن بیش از این چو دارد کمینگه خداوند کین (ب 32)
نتوان گفت آن را از این در دراز که دارد کمینگه عدوی غماز (ب 2056)
که می‌گوید که دارد نشیب و فراز کمین برگشاید عدوی غماز (ب 2293)
ربیع در چندین جا تصریح دارد که منظومه‌اش بر پایۀ روایاتی از ابومخنف است. «علینامه» در جواب و مقابل شاهنامه سروده شده است. برخورد ربیع با شاهنامه نسبت به هم‌عصرانش متفاوت است. با این که اساس شاهنامه را از سویی دروغ می‌داند و از سویی پرداختۀ مکر کرّامیان، اعتراف می‌کند که زبانی نغز و دلکش دارد. نیز پهلوانان شاهنامه را بزرگ می‌شمارد و این دقیقاً عکس کاری است که از شعرای آن روزگار سراغ داریم.
فصاحت در علینامه پست و بالای بسیار دارد. گاه ابیاتی بسیار درخشان دیده می‌شود و گاه چنان است که گویی از بی‌حوصلگی و اجبار ابیاتی را سر هم کرده است. اما کلیت کار قابل قبول و ستودنی به نظر می‌آید. نکتۀ گمراه‌کننده‌ای که ممکن است خواننده را بفریبد و شعر را در چشم او ضعیف جلوه دهد، ویژگی‌های سبکی قرن پنجم است که در بسیاری از موارد با معیارهای عصر ما تفاوت دارند.
علینامه حاوی پانزده مجلس و دو دفتر است. دفتر اول حاوی دو مجلس است. مجلس اول، بیعت کردن با امامِ به حق امیرالمومنین علی (ع) است. مجلس دوم و سوم حرب جمل را در بردارد. ربیع دفتر دوم منظومۀ خود را به حرب صفین اختصاص داده است. در این دفتر دوازده مجلس به حرب صفین اختصاص یافته است.
ربیع در مجلس اول منظومۀ خود به بیعت با حضرت علی (ع) پرداخته است. در بیت 205 به مسجد رفتن ایشان اشاره کرده است. در بخش‌هایی از این ابیات چنین می‌خوانیم:
علی گفتشان سوی مسجد شوید به دین اندرون مومن جد شوید
که من آمدم بی‌درنگ این زمان به نیروی دارندۀ آسمان
سپه گفت ما عهد ایدر کنیم چو کردیم تا جان بود نشکنیم
امام هدی آن زمان عهد بست به یک‌یک همی داد از عهد دست
بپوشید به تن جامۀ مصطفی که با سوی مسجد شود مرتضی
بدوگفت عمار ایا بوالحسن سزد گر نهی دست بر دوش من
فزون‌تر کنی قدر من نزد خویش نصیبی دهی‌مان تو از مزد خویش
چنان کرد حیدر که عمار گفت که تا روی یارش چو گل برشکفت
همی رفت با مسجد مصطفی وصیّ النبی حیدر مرتضی
به مسجد درون رفت آن دین و داد به محراب در پشت را باز داد
تو گفتی مگر مصطفی زنده شد و یا مسجد از نور آکنده شد
نشستند با وی شبیر و شبر محمد همی بود بر پای بر
ببودند از آن پس همه مردمان ابا مرتضی یک‌دل و یک‌زبان
بِه‌گزین علینامه
سیدعلی موسوی گرمارودی نیز این منظومه را بِه‌گزین کرده است. او از میان حدود 12 هزار بیت این کتاب 5 هزار بیت را برگزیده و معتقد است این کتاب احتمالاً توسط دو شاعر سروده شده یکی ربیع که خوب شعر گفته و دیگری که اشعار سست سروده است.
این اثر نیز با گزینش، مقدمه و شرح لغات به طور مستقل از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با عنوان «بِه‌گزینِ علینامه» منتشر شده است.
مریم مرادخانی