میراث مکتوب- دکتر هیبت الله مالکی، پژوهشگر، ادیب، مورخ و پیشگام در معرفی تاریخ و ادبیات استان بوشهر، نیازی به معرفی ندارد. آثار متعدد ایشان در زمینه های ادبی، تاریخی و فرهنگی، به ویژه اثر گرانسنگ «دشتستان و غضنفر السلطنه برازجانی» نمونه های ماندگار تحقیق در تاریخ، فرهنگ و ادب جنوب و آیینه تمام نمای توانمندی‌ها و شایستگی های علمی و تحقیقی این فرزانه فرهیخته است. در این نوشتار، به اختصار به بعضی از جنبه های این اثر پر ارج اشاره می‌گردد.
در دی ماه 1397 خورشیدی، کتاب نفیسی زینت افزای عالم مطبوعات گردیده، که در میان کتبی که در سالهای اخیر درباره تاریخ دشتستان نوشته شده و به طبع رسیده، – که البته هر کدام از آن آثار، ارزشمند و در جای خود شایسته تقدیر و تحسین است – بی اغراق می‌توان گفت که کتاب «دشتستان و غضنفرالسلطنه برازجانی» از جمله بهترین کتبی است که تاکنون به زیور طبع آراسته شده و همان کتابی است که سالیان دراز، اهل فرهنگ و تاریخ جنوب مخصوصاً دوستداران تواریخ محلی (تاریخ دشتستان) در آرزوی آن بوده اند. دکتر هیبت الله مالکی مؤلف این اثر گرانقدر چنانکه خود در مقدمه آورده است، سی سال از بهترین ایام عمر خود را در راه انجام این کار بس دشوار که مستلزم داشتن مطالعات وسیع و عمیق و تحقیق و ممارست فراوان در کتب و منابع گوناگون، به خصوص تحقیقات میدانی گسترده و گردآوری و گزینش اسناد و مدارک مکتوب و دست اول که کمیاب و نایاب بوده اند، صرف نموده است.
ایشان با قبول زحمت و مرارت زیاد و عشق زاید الوصفی که به تاریخ منطقه و زاد بوم خویش داشته، توانسته است از عهده چنین اثر مهم و ذی قیمتی برآید و حاصل یک عمر رنج و زحمت بی شائبه خود را تقدیم هم میهنان و هم استانیها و هم شهرستانیهای خویش بنماید. اهمیت این کتاب در این است که وی با عشق و علاقه و پشتکار و کوشش مداوم و جمع آوری اسناد و مدارک کمیاب و نایاب و کند و کاو عمیق، زوایای تاریک و ناشناخته تاریخ دشتستان را روشن نموده و با نگاهی به دشتستان و برازجان در گذرگاه تاریخ و بیان سیر تحولات و تطورات آن با شرح و بسط کافی و وافی، از عهد باستان تا کنون توانسته است کار خویش را کاملتر و بدیع تر از دیگران به انجام رساند.
مزیت دیگر این نوشتار آن است که محقق فاضل کوشش کرده است که با ارائه اسناد و مدارک متقن به معرفی خاندان بزرگ و نامدارانی که در تاریخ دشتستان و در بنا و آبادی برازجان اثرگذار بوده اند پرداخته و بویژه گرد و غبار از چهره یکی از مجاهدان و مدافعان نامدار و برجسته میهن دوست این مرز و بوم یعنی «غضنفرالسلطنه برازجانی «را که جز آبادانی سرزمین خویش و خدمتگزاری به مردم و دفاع از میهن جرم دیگری نداشته است و به ناحق قربانی دسیسه ها و توطئه های تعدادی از هموطنان کینه توز و حسدمند خویش گردیده است، بزداید و نمونه ای از نخبه کشی و رجال کشی در این سرزمین را که سابقه دیرینه داشته، در معرض دید جوانان این مرز و بوم قرار دهد تا ضمن اینکه بیدارباشی به آنها داده باشد، چراغی نیز فرا روی آنها برافروزد، تا رهنمون آنها به راه راستی و درستی و آزادمنشی باشد.
برای حق گزاری و سپاسداری از این مرزبان نیکنام که با خدمت به مردم، نام خود را در دفتر تاریخ جاودان کرده است، به تمام آزاده زنان و آزاد مردانی که دل در گرو میهن و مرز و بوم خویش داشته و دارند، پیشنهاد می شود، که این پیام «سنگ مزار مجاهد الجزایری» که در کمین عدوهای خودفروخته قرار گرفته و به قتل رسید را در راه یا محل مناسبی که به آرامگاه این آزاد مرد میهندوست منتهی می شود، را بر تابلو یا کتیبه ای سنگی نوشته و در منظر و دید رهگذران نصب نمایند تا رسالت و دین خود را که همان پیغام رسانی است ادا نموده باشند.
ای رهـگـذر درنـگ کـن اینـجـا و یـاد کـن زیـن آتشی کـه در دل خـاک آشیان گـرفت او خون خویش بر سر پیمان خویش ریخـت جان داد و رادمردی از این مرگ جان گـرفت یـاران پـس از تـو بـاز بـه راه تـو مـی رونـد شـرمنـده آنکـه راه بـر ایـن کـاروان گـرفت.
ویژگی درخور توجه دیگر اینکه، دکتر مالکی در این اثر و سایر آثار خویش، ضمن اصل قرار دادن منابع و مآخذ معتبر و تکیه بر اسناد مکتوب، به «تاریخ شفاهی» که به نظر بسیاری از پژوهشگران، رکن رکینی از منابع تحقیق است، هم توجه خاص و ویژه ای مبذول داشته، و آن بهره گیری از تجارب و خاطرات سالخوردگان فرزانه و دانشور و پیران جهاندیده و ثبت و ضبط دیده ها و شنیده های آنها بوده است.
ایشان با این اقدام بجا و شایسته، توانسته بخش عمده و ارزشمندی از اخبار و وقایع و آداب و سنن پیشینیان را که در هیچ اثر مکتوبی ثبت نشده، حفظ نماید و به این ترتیب ذخائر ارزشمندی از میراث نیاکان خود را که در تندباد حوادث و گذر زمان، با مرگ این بزرگان در معرض فراموشی و نابودی قرار داشته، از گزند ایام در امان نگاه دارد. گویی ایشان در توجه و اهتمام زایدالوصفی که به حفظ تاریخ شفاهی داشته، این گفته دانشوران اروپایی را مد نظر داشته است «وقتی یک پیرمرد می میرد، یک کتاب تاریخ زیر خاک پنهان می شود». حاال تصور بفرمایید در طی سی سالی که ایشان به کنکاش و جستجو در جمع آوری اخبار و آثار گذشتگان صرف وقت نموده و از دانستنیها و اطالعات راویان اخبار و ناقلان آثار بهره برده، صدها تن از این پیرمردان و فرزانگان سالخورده که هرکدام سینه هایشان گنجینه ای از اخبار و اسرار سرزمین دشتستان و کشور بوده، به دیار باقی شتافته و زیر خروارها خاک مدفون شده اند و رازها و اسرار بسیاری را با خود به گور برده اند که بخشی از آن به همت این پژوهشگر نستوه در دسترس ما قرار گرفته است.
حسن دیگر این اثر آن است که مؤلف محترم سالها رنج برده و زحمت مطالعه و کنکاش و تتبع را بر خود هموار ساخته، تا بتواند تبارنامه و شجره نامه سیصد، چهارصدساله مردم دشتستان، به ویژه باشندگان برازجان را فراهم و ترتیب و تنظیم نموده و به صورت نمودار ترسیم نماید و آنها را از فراموشی و نسیان و گزند روزگار محفوظ نگاه دارد.
وی با این اقدام بجا و شایسته، توانسته این نقیصه و کمبود بسیار مهم را که پژوهشگران تواریخ محلی با آن رو به رو هستند و آن بی توجهی و ناآگاهی و بی اطلاعی مردم و خاندانها از اصل و نژاد و سلسله و تبار و نیاکان خویش است را تا حد زیاد ی برطرف سازد.
به بیان دیگر ایشان با این کار ارزنده و مهم گنجینه و ودیعه ارزشمندی برای اعقاب و اخالف این خاندانها و اهل تاریخ به یادگار گذاشته و تا حدود زیادی راه را برای پژوهشگران آینده در این زمینه هموار نموده است. بی شک دکتر مالکی مرجع و منبعی کم نظیر در شناخت تواریخ شفاهی، قومی، محلی و منطقهای سرزمین دشتستان میباشد، که باید وجود ایشان را مغتنم شمرد.
نکته در خور دقت دیگر اینکه با همه اهمیت و فوایدی که برای تاریخ گذشته و لزوم آگاهی از آن بر شمردیم، یک اصل مهم را همواره باید در نظر داشته باشیم، که خود مؤلف محترم نیز در دیباچه جلد اول اثر خویش متذکر آن گردیده و آن اصل «درک، فهم و هضم مقتضیات و شرایط زمانه خویش» با نگاهی به «تاریخ فردا» است. به این معنی که نباید با افتخار و بالیدن به گذشته پر افتخار خویش، متوهمانه اسیر گذشته گردیده و گذشته گرا شده و در گذشته بمانیم، بلکه باید شرایط و مقتضیات عصر امروز را به خوبی درک کرده و اگر پیش از زمانه خویش گام بر نمی داریم، لااقل از آن عقب نمانیم.
به بیان دیگر اگر جلودار و پیشتاز کاروان علم و دانش و فناوری نیستیم، لااقل همواره پا به پای این قافله حرکت نموده تا بتوانیم راهی به منزل مقصود ببریم. در واقع نباید ما آینده و فردا را به گذشته و دیروز بفروشیم و رسالت ما تنها محدود به دیروز (احیای تاریخ گذشته) و زمان حاضر نیست، بلکه علاوه بر آن، تمهید مقدمات فردا است. و گرنه همانگونه که ما امروز اعمال و رفتار گذشتگانمان و نقش آنها در زمانه خویش را در آیینه تاریخ، پیش رو داشته و درباره آنها قضاوت می نماییم و آنها را مسبب و عامل عقب ماندگی یا پیشرفت خود می دانیم، آیندگان نیز ما و نسل ما را در محکمه و دادگاه تاریخ به محاکمه خواهند کشید و در حق ما داوری و قضاوت خواهند کرد. در این باره سخن حضرت علی (ع) به مالک اشتر، شاهدی بر این مدعا است، که فرمود: «چنان که تو به گذشتگان نظر کرده ای، آیندگان نیز تو را می نگرند.
نکته قابل توجه دیگر که نباید ناگفته گذاشت این است که در این روزگار که قدر و منزلت محققان و پژوهشگران مستقل ناشناخته مانده و بازار کالا و متاع آنان یعنی کتاب کساد است. در این موقع که اکثر مردم سرگرم مادیات و در پی به چنگ آوردن پول هستند و حرص و طمع بی سابقه و سیری ناپذیری بر تمام ارکان جامعه غالب گشته، اگر کسی به سائقه عشق و علاقه، سی سال از عمر گرانبهای خود را صرف خدمت به ملت و تاریخ و فرهنگ ایران و زادبوم خویش بنماید و نتیجه این کار و کوشش را با سرمایه خود در دسترس عموم بگذارد، حقیقتاً درخور ستایش و تحسین بوده و باید به آن ارج نهاد. ضمن تقدیر از فداکاری و زحمات شبانه روزی مؤلف گرانقدر، مخصوصاً به اهل فضل و دانش و جوانان و دانشجویان که آینده سازان کشور بوده و پشتیبان موثر دانش به شمار می روند، توصیه می شود، این اثر ارزشمند را تهیه نموده تا از سرگذشت منطقه و زادگاه خویش و همت پیشینیان و نیاکان خود در درازنای تاریخ آگاه و آن را چراغی فراروی آینده خویش قرار دهند، زیرا به قول ملک الشعرای بهار «گذشته پایه و بنیاد حال و آینده است». بدیهی است مردم و جامعه فرهنگی و سازمان های فرهنگی مردم نهاد، با حسن استقبال گسترده از این اثر ارزشمند، میتوانند به سهم خویش کمک شایان و مؤثری به مؤ لف محترم برای انجام خدمات بزرگتری بنمایند تا مشوق ایشان گردیده و آثار مفیدتر و ارزنده تری در آینده به جامعه فرهنگی و مطبوعاتی کشور عرضه نمایند. به قول خواجه شیراز:
ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید هم مگر پیش نهد لطف شما گامی چند
در پایان نظر به سابقه آشنایی و مودت دیرینه و رابطه تاریخی و ادبی و ارادتی که نسبت به مؤلف محترم دارم، تبریکات صمیمانه خویش را خدمت ایشان تقدیم نموده و موفقیت وی را در اتمام و طبع جلد سوم این کتاب – که در دستور کار ایشان است- به همین طرز و روش مطبوع، از درگاه ایزد منان خواستارم.
کرم کرمی
منبع: اتحاد خبر