میراث مکتوب- منصوره اتحادیه، پژوهشگر تاریخ معاصر چهارشنبه ۲۱ شهریور ۱۴۰۳ در آیین رونمایی از کتاب «اسنادی از تفتیش مدارس در دوره قاجار و پهلوی» تالیف زهرا حامدی و زهرا علیزاده گفت: کتاب «اسناد و تفتیش مدارس در دوره قاجار و پهلوی» به کوشش زهرا حامدی و زهرا علیزاده بیرجندی مکمل کتاب «مفتیش مدارس در دوره قاجار و پهلوی» است. هر دو کتاب دورنمای بسیار ارزشمندی از شرایط مدارس و برنامه‌های دولت به دست می‌دهند که حائز اهمیت است.
وی افزود: این اسناد از طرفی سیاست دولت وقت را که درصدد بهبود وضع مدارس و دانش‌آموزان بود، نشان می‌دهد و از طرفی هم از کمبودها و مشکلات مسئولین، معلمان، مدیران و متصدیان امور در محل آگاه می‌شویم و باید از این خانم‌ها تشکر کرد که این اسناد را منتشر و ما را از مسائل جالب توجه و با اهمیتی آگاه ساخته‌اند. دولت دستورات مفصلی برای اداره مدارس می‌داد از جمله درباره نظافت مدارس، انتظامات داخلی، توجه به بهداشت دانش‌آموزان و غیره.
اتحادیه بیان کرد: نامه‌های مفتشان یا بازرسان مدارس نیز خبر از وضع مدارس می‌دادند. احتیاج به سوخت یا تعمیر ساختمان یا امراض رایج از جمله کچلی، مالاریا یا درد چشم، ولی تا چه حد دستورات و تأکیدات دولت در محل اجرا می‌شد، مشخص نیست و نیز نمی‌دانیم تا چه حد این دستورات پیگیری می‌شد. در یکی از نامه‌ها در سال ۱۳۲۸ از بازرس مدارس خواسته شده بود که در سفرهای خود سنگ‌های مختلف فسیل و نمونه‌هائی از سنگ‌های معادن محل جمع‌آوری و به مرکز ارسال دارد.
وی در ادامه گفت: در نامه دیگری نوشتند که به آموزگاران دستور دهید در مورد تهیه لباس و وسایل مقتضی و وسایل تحصیلی این دانش‌آموزان بی‌بضاعت از دادن دستوراتی که جنبه تحمیل داشته باشد، خودداری کنند. دستور علیه تنبیه بدنی هم داده می‌شد. در ۱۳۳۳ در نامه‌ای وزیر فرهنگ تأکید داشت که وظایف فرهنگیان در دهه اول تربیت اخلاقی دانش‌آموزان و از هم‌اکنون پایه ایمان و اعتقادات دینی آنها را محکم ساخته در میهن‌دوستی و سایر فضایل اخلاقی آراسته گردانند.
این پژوهشگر تاریخ معاصر گفت: دانش‌آموزی از مدیر مدرسه‌ای در انوشیروان شکایت به وزارت معارف نوشت که مدیر به هر بهانه‌ای از دانش‌آموزان پول می‌گیرد از جمله پول برای گچ برای نوشتن، یک ریال برای کتابچه سرود و چهار ریال برای توپ فوتبال، هفتاد و پنج دینار دو قران برای فراش مدرسه و غیره و تقاضای رسیدگی کرده بود. یکی از مطالب جالب توجه درباره تغذیه رایگان مدارس است.
وی افزود: جالب توجه است که در بعضی از این اسناد سال ۲۵۳۶ نوشته مثال ۵/۴/۳۶ که اگر شخص نداند اشتباه تصور می‌کند سال ۱۳۳۶ که لحظه‌ای برای من پیش آمد. مطالعه این اسناد نکات بسیار جالب توجهی را در این رابطه نشان می‌دهد مانند مدرسه‌ای در اقلید که می‌نویسد در مدارس روستائی چراغ نفت‌سوز لازم داشتند برای گرم کردن لوبیا، ظاهراً لوبیا کنسرو بود و می‌بایست گرم شود، چنانکه در اداره آموزش منطقه نوشتند چهار جلسه برای کمیته تغذیه شهرستان اقلید تشکیل شده بود و تقاضا داشتند برای مدارس روستائی چراغ نفت‌سوز تهیه شود. برای گرم کردن لوبیا. جواب اداره این بود که در واحدهائی که تا صد دانش‌آموز دارند برای گرم کردن لوبیا از امکانات محلی استفاده کنند. برای واحدهای بیشتر از صد نفرچراغ نفت‌سوز تهیه خواهد شد.
منصوره اتحادیه بیان کرد: یک مورد دیگر که جالب توجه است در اقلید دبستان خواجو ۶۹ کیلو سیب که جهت تغذیه رایگان فرستاده بودند را تحویل نگرفته بودند. در این باره از وزارت آموزش و پرورش نامه‌ای به مدیر مدرسه نوشته شده که «عمل شما موجب تعویق افتادن تغذیه و تضییع وقت متصدیان توضیع تغذیه می‌شود و ممکن است خدای نکرده در اجرای فرمان ملوکانه تصوری رخ دهد، مجدداً عودت داده شده خواهشمند است بین دانش‌آموزان توزیع و در صورتی که تعدادی سیب‌ها فاسد و یا غیرقابل خوردن بوده طی نامه به این واحد ارسال تا در مقابل سیب سالم تحویل گردد. کارائی و طرز تعلیم و تربیت معلمان نیز تحت نظر گرفته می‌شد.
بالغ بر ۴۰۰ سند حاوی روایتی جالب
الهام ملک‌زاده، دانشیار پژوهشکده تاریخ به عنوان دبیر در این مراسم رونمایی گفت: این دو اثر حاصل دسترنج سال‌های کرونایی است که زهرا حامدی و زهرا علیزاده به عنوان دو سندپژوه موفق شدند بعد از غور در موضوع و بررسی اسناد، بالغ بر ۴۰۰ سند را جدا کنند و از دل آنها روایتی جالب و با اهمیت را تبیین کنند. جالب این است حتی زمانی که پوستر رونمایی این کتاب را منتشر کردیم، عده زیادی با بیان اینکه ایده‌هایی به ذهنشان رسیده است، خواهان تماس با این دو پژوهشگر شدند.
وی افزود: یا دانشجویانی که علاقه‌مند بودند رساله و پایان‌نامه دکتری خودشان را از این دو کتاب انتخاب کنند. این دو کتاب که در پیوستار جلد یک به کوشش زهرا حامدی و زهرا علیزاده منتشر شد، می‌تواند برای علاقه‌مندان حوزه آموزش و پرورش، تعلیم و تربیت، رشته تاریخ و حتی مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی حائز اهمیت باشد.
چراغی برای روشنی آینده
همچنین فاطمه قاضیها در این نشست گفت: شرح وقایع و اطلاعات بیان شده در این دو کتاب به خوبی نمایانگر ضعف‌ها، تلاش‌ها، مشکلات و تصمیم‌گیری‌های حکومت‌های گذشته است. بنابراین تصحیح و انتشار اینها ضمن اینکه نیازهای اطلاعاتی محققان را برطرف می‌کند، دولتمردان کنونی را در سیاست‌گذاری‌هایشان یاری می‌رساند و اگر به نحو مطلوب از آنها استفاده شود، چراغی است برای روشنی آینده. این اسناد تاریخی نه پرورده ذهن کسی است و نه متاثر از جهت‌گیری مورخ و مولف و نه حاصل سخن‌پردازی نویسندگان. بلکه جزئی از منابع و ماخذ تحقیق هستند که به سبب اعتبار وجودشان بر سایر منابع مقدم هستند.
وی افزود: در این رابطه نیز نقش تفتیش در مراکز آموزش و فرهنگی گذشته توسط نهادهای دولتی از نکات بسیار مهم برای بررسی و دستیابی به ابهامات تاریخی و نحوه شکل‌گیری مدارس است. مولفان این کتاب‌ها رنج انتخاب، تصحیح و طبقه‌بندی این اسناد را بر خود هموار ساخته و آنها را در دو جلد کتاب وزین به جامعه محققان فرهنگی، آموزشی کشور تقدیم کردند. باید با سند کار کرده باشی تا بدانی که از ابتدا تا پایان کار چه مراحلی را پشت سر می‌گذاری.
قاضیها بیان کرد: انتخاب موضوع، مراجعه به مراکز آرشیوی، بازبینی سند که آیا با عنوان اصلی همخوانی دارد یا خیر، چون در برخی موارد فهرست‌نویسان سهل‌انگاری می‌کنند و سندها گاهی با موضوع مطابقت ندارند. آیا متن سند ارزش انتشار دارد یا خیر، بازنویسی و شرح لغات لازم، معرفی شخصیت‌ها، نحوه چینش بر اساس موضوع یا تاریخ از مراحل یک پژوهش اسنادی است و بعد از صفحه‌بندی باز هم این دلشوره برای مولف وجود دارد که مبادا لغت یا سندی جابه‌جا شده باشد که نیاز به مقابله دوباره با اصل سند دارد.
وی گفت: این دو کتاب حاوی اسنادی از تفتیش مدارس در دوره قاجار و پهلوی است. اولین قانونی که در وزارت معارف در مورد تفتیش صادر می‌شود، بعد از مشروطیت، قانون وزارت معارف بود که تفتیش هم در آنجا داده شده است. یعنی تفتیش در مدارس از سال ۱۲۹۰ دوره احمدشاه بوده است. در کنار قوانین دیگر دستور تفتیش و کنترل مدارس نیز تصویب شد. در این قانون آمده است که مفتشین دولتی در هر زمانی حق تفتیش مدارس را دارند و هیچکس حق اعتراض ندارد و اگر کسی اعتراضی دارد، اعتراض خود را کتباً اعلام نماید. شیوه تدریس معلمان، مشکلات معلمان در امر تدریس، میزان آگاهی معلمان، کتاب‌های تدریس شده، سطح علمی و اطلاعاتی شاگردان و… مطرح شده است.
گامی مفید در انتشار اسناد ناگفته ایران معاصر
زهرا حاتمی، پژوهشگر تاریخ در ادامه این مراسم رونمایی گفت: اولین نکته‌ای که باید به آن اشاره کنم، نکته همکاری است. چیزی که در علوم انسانی و بخصوص در رشته تاریخ کم و ناپایدار نیست. نکته دیگر اینکه همه کسانی که در زمینه تاریخ معاصر پژوهش می‌کنند، این را می‌دانند که بدون انتشار اسناد اساساً هر گونه تحلیلی که در مورد این ادوار داشته باشیم، ناکافی و ناتمام خواهد بود. بنابراین کوششی که این مولفان به کار گرفتند، در انتشار اسناد مدارس، یک گام مفید در انتشار اسناد ناگفته ایران معاصر است.
وی افزود: حجم اسنادی که بازبینی شده است، آرشیوهای متعددی که به آنها رجوع کردند، واقعاً شایان توجه است و کسی که پژوهش اسنادی را به انجام رسانیده باشد، می‌داند که کار دشواری است. آن چیزی که ما در این دو جلد کتاب داریم، علاوه بر اینکه موضوع تفتیش در مدارس را بررسی می‌کند، مواد خام بسیار زیادی نیز به پژوهشگران ارائه می‌دهد.
حاتمی بیان کرد: به هر حال موضوع کتاب در مورد مدارس جدید و یک نهاد در تاریخ معاصر ایران است که یکی از بنیان‌های اصلی تحولات ذهنی در تاریخ معاصر ایران را فراهم کرده است. فراتر از این واقعیت این است که پژوهشگرانی که در رشته تاریخ به موضوعات غیرسیاسی می‌پردازند، قدم در راهی می‌گذارند که عمدتاً نبخته و دشوارتر از راه‌هایی است که عمدتاً سیاسی است. از این جهت این کتاب واقعاً کتابی است که پژوهشگران دوره قاجار و پهلوی قطعاً نمی‌توانند نسبت به آن بی‌اطلاع بمانند.
وی با بیان اینکه پیشنهاداتی برای بهتر شدن ارائه می‌کنم، گفت: کتابی حاوی ۳۱۰ برگ سند باید حاوی مقدمه باشد و بهتر است که کتاب‌ها به صورت جلد یک و دو به دست خواننده برسد. موضوع مهم دیگر اینکه اولین چیزی که بعد از خواندن عنوان کتاب به ذهن مخاطب می‌رسد، این پرسش است که از چه زمانی چنین سازمانی تاسیس شده است و کسانی بر کار مدارس در آن زمان نظارت می‌کردند؟ تاریخچه با تاخیر در کتاب بیان شده و چیدمان مناسب نیست.
حاتمی افزود: کتاب نخست با پیشینه‌ای از نهج‌البلاغه شروع می‌شود، مذهب تشیع بخشی از تاریخ ایران است و نمی‌توانیم تاثیر آن را نادیده بگیریم اما اگر این‌گونه است، نباید محدود به نهج‌البلاغه و آیین تشیع باشد. بلکه اگر قرار است از این منظر مورد بازنگری قرار بگیرد، باید بازه زمانی بیشتری را مورد بررسی قرار دهد و حجم کتاب افزایش می‌یابد.
وی بیان کرد: کتاب بخصوص در بخش اسنادی نیاز به دسته‌بندی دارد که این دسته‌بندی می‌تواند ترتیب زمانی باشد که نظم بیشتری به کار می‌داد، هم اینکه می‌تواند از نظر جغرافیایی نیز کار دسته‌بندی شود. در جاهایی از کتاب اصل نظام‌نامه آورده شده است، که بهتر بود اینها در پیوست می‌آمد. بخشی در مورد موزه آورده شده است که با موضوع اصلی همخوانی کامل ندارد. رسم‌الخطی که در کتاب دوم به کار رفته، رسم‌الخط قدیمی است که با توضیحی در مقدمه می‌توانستید این رسم‌الخط را جدید کنید. گرچه اسناد شماره دارند ولی باز جای این شرح در مقدمه خالی است که این اسناد بعد از بازبینی چه تعداد سند، انتخاب شده است. در مجموع کار ارزشمندی به انجام رسیده که پژوهشگران قاجار و معاصر نمی‌توانند از کنار این دو کتاب بگذرند و با یک بازبینی این دو کتاب بیش از پیش مفید خواهد بود.
سیر تطور گزارش‌نویسی الگویی برای اداره بازرسی امروز
زهرا علیزاده در ادامه این مراسم گفت: من به دیده منت ایده‌های فرزانه را می‌پذیرم و از دست‌اندرکاران نشر تاریخ ایران تشکر می‌کنم. یک نکته اینکه از دوره کرونا حداکثر استفاده را بردم، موافق انتشار اسناد نبودم اما یک دغدغه است که وارد این اثر شده است. الگوهای راهبردی برای مدیران آموزشی در این کتاب آورده شده است. نثر بسیار روان و فارغ از تحلیلی دارد. نحوه گزارش‌نویسی بازرسان و سیر تطور گزارش‌نویسی که در کتاب آورده شده است، می‌تواند الگویی برای اداره بازرسی امروز باشد. گزارش‌ها از فضای مدرسه شروع می‌شود تا به وضعیت معلمان می‌رسد.
رفع دغدغه نظام آموزشی با این دو کتاب امکانپذیر است
زهرا حامدی در ادامه این مراسم رونمایی گفت: در این کتاب در واقع ما گزینش محتوایی کردیم، اول کردستان را آوردیم و مسئله‌محور بودن اسناد را مدنظر قرار دادیم، در استان کردستان چند موضوع انعکاس بیشتری داشت. سماجت و گرفتن حق در اسناد کردستان بیشتر دیده می‌شود و فساد اداری در اسناد کردستان بیشتر نمود داشت. ما مفتشین زن هم داشتیم اما اسامی مفتشان زن در اسناد ذکر نشده است. از مفتشان غیربومی استفاده می‌شد. اگر کسی دغدغه نظام آموزشی و تعلیم و تربیت را داشته باشد، این دو کتاب کمک‌کننده خواهد بود.