میراث مکتوب- مراسم بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی علی بلوکباشی، مردم‌شناس، پژوهشگر، مؤلف و مترجم، به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، عصر دیروز به‌صورت مجازی برگزار شد.
رییس انجمن مفاخر، در این نشست بر خط با اشاره به اهمیت چندوجهی بودن شخصیت علمی بلوکباشی گفت: هرگاه تخصص و تبحر عاِلم و اندیشمندی، مردم‌شناسی یا فرهنگ عامه باشد، مطلقاً نباید از گستره وسیع موضوعات مورد تحقیق و تأمل او که گاه از آشپزی تا اسطوره‌شناسی و نیز از قهوه‌خانه تا دین‌شناسی و از بازی تا آیین‌پژوهی را شامل می‌شود، حیرت نمود و تعجب کرد.
حسن بلخاری، افزود: این پهنه و گستره موضوع است که قلمرو تحقیق و تتبع را روشن می‌کند و ناگفته پیداست قلمرو مردم‌شناسی و فرهنگ عامه عرصه‌ای بسیار وسیع و گسترده است؛ قلمروی که چنین موضوعات گسترده‌ای را در حوزه تحقیقی بلوکباشی قرار داده است: آشپزی، موسیقی، نمایش‌های آیینی، قالی‌شویی، انسان‌شناسی، تعزیه‌خوانی، قهوه‌خانه‌ها، بازی‌ها، دانش پزشکی، نوروز، شب یلدا، جامعه‌نگاری ایلی، پوشاک، چالش‌های اجتماعی و فرهنگی آموزش، اسطوره‌شناسی و…
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به زندگی بلوکباشی، ادامه داد: بلوکباشی مطالعات دکتری مردم‌شناسی خود را در دانشگاه آکسفورد انجام داده و زیر نظر محققان، اندیشمندان و نظریه‌پردازان معروف مکتب انسان‌شناسی جهان تحصیل و تحقیق کرده‌است. او در یکی از مصاحبه‌های خود به‌درستی به وجود دو فرهنگ متفاوت از یکدیگر در جامعه ایرانی اشاره می‌کند: یکی فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که هنوز بافت سنتی آنها کم و بیش حفظ شده، دیگری فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که در خط فناوری مدرنیت یا تجدد قرارگرفته‌اند. بنابراین در زمینه مطالعه فرهنگ در شهرهای ایران امروز، مردم‌نگاران با دو نوع فرهنگ و مجموعه‌ای از کنش‌ها و تفکرات و باورهای مردمی سروکار دارند که در زندگی روزمره در دو قلمرو سنت و مدرنیته فعالیت می‌کنند و با وجود تمایز این دو فرهنگ، با یکدیگر نیز درآمیخته‌اند. مردم‌شناس در تحقیق موضوعات مربوط به شهر لازم است رویکردی دقیق به تکثر فرهنگی و سیال بودن فرهنگ در جامعه شهری و تعارضات فرهنگی و تقابل مدرنیته با سنت، [داشته] و [با ادراک] مشکلات و معضلات ناشی از آنها بکوشد تا در تحقیقاتش به نتیجه مطلوب برسد.
بلخاری ادامه داد: در جامعه‌های تکثرگرا، هر فرد، خود یک فرهنگ است و اگر این سخن اغراق‌آمیز تلقی شود باید گفت دست‌کم نظام‌های فرهنگی متعدد در این جوامع حاکمند، همان‌ها که با عنوان «جامعه‌های شبکه‌ای» توسط مانوئل کاستلز نویسنده کتاب سه‌گانه عصر اطلاعات از آنها سخن می‌رود. البته مردم‌نگاران اندیشمند با استناد به تکثر جوامع مدرن و پست مدرن و نیز گونه‌گونی وسیع فرهنگی در آنها از تحقیق و تتبع خویش، چشم نپوشیده و پا پس نمی‌کشند، بلکه با «تک‌نگاری براساس مطالعه نهادها، گروه‌های اجتماعی، اقتصادی ـ آموزشی، هنری، کارگری، دانشجویی و مانند آنها، مسیر مطالعات خود در باب شناخت فرهنگ عامه یا مردم‌نگاری را طی خواهند کرد.»
وی در پایان، علی بلوکباشی را الگوی پژوهشهای مردم شناسی به روش ایرانی دانست که به فرهنگ و اندیشه این سرزمین خدمت کرده است.
شناخت ایران را مدیون کار استادانی چون بلوکباشی هستیم
ناصر فکوهی، انسان‌شناس و استاد دانشگاه تهران، با برشمردن ویژگی‌های بلوکباشی، گفت: او چند شاخصه دارد که او را نسبت به همه متفاوت می‌کند. اولین مورد در دسترس بودن اوست. من کمتر دیده‌ام کسی با این پیشینه، چنین در دسترس باشد. او جزو شورای عالی انسان‌شناسی و فرهنگ است و از اولین کسانی است که دعوت من را پذیرفت تا در این مجموعه بین‌رشته‌ای شرکت کند. او تنها پیشکسوتی است که من می‌شناسم و توانسته خود را با دانش روز انطباق بدهد.
وی ادامه داد: گروهی از کارشناسان علوم اجتماعی، معتقدند علوم اجتماعی و انسان‌شناسی، قبل از هر چیزی وظیفه دارد دخالت اجتماعی کند؛ یعنی اجازه ندهد سیاست همه چیز را در دست بگیرد. در هزاره جدید، جهان وارد نوعی خشونت کور شده و به فرهنگ‌های قدیمی یورش برده شده است و کشورهای بسیاری نابود شده‌اند. یورش وحشتناکی هم به محیط‌زیست وارد شده و کل انسانیت را به خطر انداخته و ما شاهد تخریب اقلیم هستیم که این تخریب به گونه انسانی هم خواهد رسید. بسیاری از کارشناسان علوم معتقدند باید در این حیطه دخالت کرد و اجازه ندهیم که چنین فرایندی به‌صورت عمومی در کل جهان اتفاق بیفتد. البته جلوگیری از آن فقط با کار دراز مدت علمی دانشگاهی عمیق انجام نخواهد شد و من همیشه معتقد بودم وظیفه کسانی که در علوم اجتماعی هستند دخالت در این حوزه است.
فکوهی با بیان این که جامعه ایران با مشکلات زیادی روبه رو است، ادامه داد:کشوری با پیشینه ایران، در موقعیتی قرار می‌گیرد که که جوانانش به دنبال مهاجرت هستند . ایران کشوری بود که همواره مهاجر جذب می‌کرد؛ زیرا تکثر فرهنگی که امروز در جهان به تازگی به آن می‌رسند و می‌خواهند مدیریتش کنند، سال‌های سال در ایران وجود داشت و رنگارنگی فرهنگ ایرانی که بهترین نماد آن لباس عشایر ما و رنگ‌های این لباس‌ها است، رنگارنگ بودن تمدن ایرانی را نشان می‌دهد. ما این شناخت را مدیون کار کسانی چون بلوکباشی هستیم.
وی افزود: بلوکباشی همیشه می‌گوید بنویسید و راه‌حل ارائه کنید و مسائل را بگویید. اگر ما این کار را نکنیم، انتظار هم نداشته باشیم که حوزه سیاسی جایگزین فرهنگ نشود. تا فرهنگ کشوری قوام نگیرد و مردم آگاه نشوند و درست رفتار نکنند، این انتظار که حوزه سیاسی کاری انجام بدهد انتظاری بیهوده است. در تمامی جهان، امر سیاسی و حوزه سیاسی به دنبال تصاحب فرهنگ است و ما تلاش کرده‌ایم که از این مسأله خارج بشویم و نشان بدهیم فرهنگ امری بسیار بالاتر از مسأله سیاست و اقتصاد است. من همه‌جا تأکید کرده‌ام که توسعه بدون فرهنگ ممکن نیست. توسعه بدون فرهنگ و هنر به هیچ کجا نمی‌رسد.
بلوکباشی، شخصیت فرهنگی محترم و معتبری است
ناصر تکمیل همایون، جامعه‌شناس و استاد پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اظهار کرد: بلوکباشی، شخصیت فرهنگی محترم و معتبری است که مردم و محققان و دست‌اندرکاران امور اجتماعی و فرهنگی و تاریخی دوست دارند تا درباره ایشان گفتگو شود و مسائل فرهنگی مورد اعتقادش در معرض شناخت قرار بگیرد. من با کارهای او آشنا هستم و بر زحمات و دقتش در تحقیقات علمی وقوف کامل دارم.
وی با توضیح درباره زندگی علمی بلوکباشی ادامه داد: بسیاری از مردم‌شناسان و فرهنگ‌شناسان ما روی علاقه شخصی و با مطالعاتی که برایشان پیش می‌آید به سمت فرهنگ‌شناسی و مردم‌شناسی کشیده می‌شوند؛ ولی بلوکباشی از آغاز خود را آماده شناخت علم مردم‌شناسی و مردم‌شناسی و تاریخ فرهنگی و جامعه‌شناسی فرهنگی قرار داده و پایه‌های خوبی را انتخاب کرده است. او در کنار کار دانشگاهی، کار علمی و فرهنگی آزاد کرد. در دفتر پژوهشهای فرهنگی کتاب‌های متعددی درباره نوروز و شب یلدا و مسائل مذهبی و تعزیه منتشر کرد و تحقیقاتی در مورد تهران و مسائل مختلف فرهنگی انجام داد. علاوه بر آن در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی با سرپرستی آقای بجنوردی، مقالات فراوانی از آقای بلوکباشی در حوزه مسائل اجتماعی و تاریخ ایران نوشته شد که برخی از این کتاب‌ها و مقالات را به‌تازگی به‌صورت کتاب در می‌آورند.
بلوکباشی پیشگامان مردم‌شناسی شهری است
حمیدرضا دالوند، عضو هیأت علمی پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به شخصیت اجتماعی بلوکباشی گفت: بلوکباشی انسانی نجیب، شریف، دلسوز، مهربان، ایران‌دوست و منظم در امور کاری و زندگی و از جوان‌هایی بود که در دهه ۳۰ به مردم‌شناسی علاقه‌مند شد و با پایان دوره دبیرستان همکاری خود را با موزه مردم‌شناسی آغاز کرد. بعد از ۱۳۳۵ تحول دیگری در ساختار فرهنگی ایران پدید آمد و اداره هنرهای زیبا، تشکیل و دایره فرهنگ عامه گسترده شد و صادق کیا به اداره فرهنگ عامه آمد. کیا حدود ۵ سال کار آموزش انجام داد و افراد بسیاری تربیت کرد؛ از جمله بلوکباشی و هوشنگ پورکریم. بلوکباشی در آن زمان امور اداری و کارهای مدیریتی مجموعه را انجام می‌داد و مرحوم کیا بیشتر کار سیاسی می‌کرد. بلوکباشی در دهه ۵۰ کارهای زیادی انجام داد و در پایان این دهه بود که مرکز مردم‌شناسی ایران گسترش پیدا کرد و برای اولین بار در تاریخ ایران در این رشته دانشجو به خارج از کشور اعزام شد.
وی افزود: بلوکباشی بعد از انقلاب در سه عرصه مهم به صورت غیررسمی زحمت کشید: اول در عرصه پژوهش و در دفتر پژوهشهای فرهنگی. دوم تشکیل دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و بخش مردم‌شناسی دایرة‌المعارف که کار ماندگاری بود. کار سومش هم این بود که در اثر همکاری با سایر مراکز پژوهشی و آموزشی، نقش مهمی در تربیت غیررسمی در این عرصه داشت. بلوکباشی جزو اولین‌هایی است که درباره ایلات ایران کار کرده و مقاله نوشته است.
دالوند ادامه داد: او از پیشگامان مردم‌شناسی شهری است و مقالاتی در دهه ۴۰ در مورد موضوعات حوزه شهری ایران نوشت که ماندگار هستند. در حوزه فیلم مردم‌شناسی بسیار زود ورود کرد و توانست در این حوزه فیلم بسازد. دالوند تصریح کرد: بلوکباشی فقط به مسائل ایران و موضوعات مردم‌شناسی اکتفا نکرده است. وی تمایلی قوی به موضوعات نظری حوزه انسان‌شناسی به‌ویژه نگریستن به دیگری و در خود زیستن داشته و از رویکردهای مهمش، تحلیل مردم‌شناسی است. در حوزه روش‌شناسی و تاریخ مردم‌شناسی در جهان و اندیشه‌های مردم‌شناسی نیز گام‌هایی برداشته است. همه این موارد به ما می‌گویند او نوعی مردم‌شناسی همه‌جانبه دارد و فقط بر یک نقطه متمرکز نبوده‌است.
بلوکباشی آثار بسیار ارزنده‌ای از خود به‌جا گذاشته است
جلال‌الدین رفیع‌فر، استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن انسان‌شناسی ایران نیز در این مراسم گفت: اگر بخواهیم از پیشکسوتان رشته مردم‌شناسی ایران نام ببریم قطعا یکی از آنها علی بلوکباشی است. رشته مردم‌شناسی در دهه ۱۳۴۰ به شکل علمی و دانشگاهی ابتدا در مؤسسه مطالعاتی وابسته به مرکز تحقیقاتی دانشگاه تهران تأسیس شد و مرحوم ایرج افشار نادری و جواد صفی‌نژاد و محمود روح‌الامینی و دیگران در آن مؤسسه فعالیت کردند. در وزارت فرهنگ و هنر آن زمان نیز بخشی به نام مطالعات مردم‌شناسی یا مرکز مردم‌شناسی ایران تأسیس شد. بلوکباشی یکی از پایه‌گذاران این مرکز بود و به همراه بزرگان دیگری چون محمود خلیقی و مصطفی صدیق و بعدها هوشنگ پورکریم و تعدادی دیگر کار را آغاز کرد.
وی ادامه داد: بلوکباشی آثار بسیار ارزنده‌ای از خود به‌جا گذاشته است که ما در دانشگاه به عنوان منابع درسی از آنها استفاده می‌کنیم. حوزه کار او در درجه اول جوامع اصیل ایرانی بود. وی به‌طور ویژه در جامعه عشایری فعالیت زیادی داشت و کتابی ارزشمند به نام «جامعه ایلی ایران» تألیف کرد. این کتاب اطلاعات ارزنده‌ای دارد و به عنوان یکی از منابع درسی اصلی در این رشته مورد استفاده است.
رفیع فر افزود: از دیگر کارهای درخشان او ، ترجمه کتاب که از معروف‌ترین آنها کتاب «نظریه‌های انسان‌شناسی» است. یکی از آخرین کارهای برجسته او مطلبی است که در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی در مورد شهر تهران تألیف کرده و مدخلی مطول و ریزبینانه است که فقط یک مردم‌شناس حرفه‌ای می‌تواند این نکات را در شهر تهران ببیند. وی به پیدایش شهر تهران و بحث‌های تاریخی مربوط به آن، همچنین سایر ویژگی‌های شهر تهران پرداخته است که در دیگر نوشته‌ها کمتر با آن روبرو می‌شویم. تهران در این اثر از زاویه مردم‌شناسی، بررسی و طوری معرفی شده که هر خواننده‌ای را جذب می‌کند.
بلوکباشی شخصیت مهم با آثاری گرانسنگ است
علیرضا حسن‌زاده، عضو هیأت علمی و رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: برای صحبت از کار استاد علی بلوکباشی و نقش او در تاریخ مردم‌شناسی معاصر ایران، باید به دو نکته توجه کنیم: اول نقشی که او بر مؤسسات و نهادهای مردم‌شناسی و نهادهای مرتبط با این رشته داشت و دیگر نقشش به عنوان مؤلف آثار و کتاب‌ها و مقالاتی پرمحتوا و گرانسنگ در تاریخ معاصر مردم‌شناسی ایران. حدود سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ موزه مردم‌شناسی تأسیس شد و بخشی از این موزه به مطالعات مردم‌شناسی و فرهنگ عامه اختصاص یافت و در طول سال‌های بعد، مرکز مردم‌شناسی و فرهنگ عامه شکل گرفت که در آن سه چهره نقشی بسیار کلیدی داشتند؛ آقای محمود خلیقی به عنوان مدیر این مرکز و استاد علی بلوکباشی به عنوان مغز متفکر این مرکز مطالعاتی و به گمان من هوشنگ پورکریم به عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته‌ای که آثار گسترده‌ای در حوزه مطالعات اتوگرافیک داشت.
وی افزود: بلوکباشی در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و در بخش کتاب‌های مردم‌شناسی دفتر پژوهشهای فرهنگی نقش برجسته خود را تداوم بخشید. یکی از ویژگی‌های ارزشمند کار بلوکباشی، بعد میان‌نسلی کارش است؛ یعنی او در دوره‌های مختلف از نظر پژوهشی و تولید علم نماینده مردم‌شناسی بود و ما نقش وی را در طول حیات پربارش که امید داریم عمری طولانی و همراه با سلامتی باشد، مشاهده می‌کنیم.
وی درباره تألیفات بلوکباشی توضیح داد: آثار استاد فصل مهمی از مردم‌شناسی کلاسیک ایران را در بر می‌گیرد. یعنی او هم به دلیل نقشی که در تاریخ مردم‌شناسی داشت و هم به دلیل نقش فردی خود به عنوان یک مردم‌شناس توانست یکی از بنیان‌ها و منابع مردم‌شناسی کلاسیک در ایران باشد.
مهدی محقق، عضو هیئت امنای انجمن مفاخر، با اشاره به این که بلوکباشی شاگرد برجسته او در کلاس نهم بوده است، گفت: تلاش مداوم بلوکباشی که هرگز متوقف نشد و شاید بتوان گفت پژوهش های او منحصر به فرد بوده و مورد استفاده بسیاری از پژوهشگران بوده است.
وی ادامه داد: بلوکباشی در کار مردم شناسی ممتاز و بی همتا است، آثار قلمی او بی نظیر بوده است و خوشحالم که انجمن مفاخر، اکنون این مراسم را برای این استاد برگزار می‌کند که فرصتی مناسب برای پژوهش های مردم شناسی است.
فرهنگ ایران، آبروی امروز و دیروز و فردای ماست
علی بلوکباشی نیز در پایان نشست، ضمن سپاسگزاری از همه سخنانی که در وصف گفته شد به ویژه مهدی محقق، به جوانانی که قصد تحقیق دارند، گفت: من از مکتب اندیشمندان ایرانی و استادان خارجی بسیار آموخته‌ام، در یک خط و مسیر باید حرکت کرد و از شاخه به شاخه نپرید. در همه سال هایی که درباره فرهنگ ایران مطالعه کردم، متمرکز بودم و پا را فراتر نگذاشتم.
وی افزود: از درس های دیگری که آموخته ام شتاب نکردن در کار تالیف و تحقیق است، هر کاری انجام دادم تلاش کردم موضوع آن را بشناسم و این زمان یابه صورت کار میدانی بود یا تحقیق روی اسناد و مدارک کتابخانه ای یا منابع شفاهی در میان مردم، تا به ماهیت موضوع تحقیق واقف نشدم، قلم به دست نگرفتم، زمانی نوشتم که دانسته هایم مرا اقناع می کرد.
بلوکباشی گفت: دوستداران فرهنگ ایران برای حفظ آن باید بکوشند زیرا بقای ما وابسته به آن است، با استفاده از آن می توانیم در برابر یورش بیگانگان مقابله کنیم و در جهان با این فرهنگ می توانیم به کیستی و چیستی خود ببالیم، آبروی امروز و دیروز و فردای ما وابسته به این بنای فرهنگی است.
در پایان این نشست، لوح تقدیر و نشان زرین انجمن مفاخر و آثار فرهنگی به علی بلوکباشی تقدیم شد.
علی بلوکباشی، ۲۲ دی ماه ۱۳۱۴ شمسی در خیابان شاهپور، در جنوب شهر تهران به دنیا آمد. دوره لیسانس و فوق لیسانس را در رشته ادبیات فارسی و زبان‌شناسی همگانی و زبان های باستانی در دانشگاه تهران گذراند. در ۱۳۴۹شمسی برای ادامه تحصیل به انگلستان اعزام شد و در دانشگاه آکسفورد به تحصیل مردم شناسی پرداخت و دوره‌های تحصیلات عالی را در رشتۀ انسان‌شناسی اجتماعی گذراند.
پژوهش در زمینۀ مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ ایران و ساخت های اجتماعی، اقتصادی، هنری و فرهنگی و نظام های دینی- مذهبی و عقیدتی در جامعه‌های شهری و ایلی ـ عشایری از عمده‌ترین فعالیت های علمی-تحقیقی ایشان بوده است. در دانشگاه های تهران، الزهرا، هنر و آزاد اسلامی تدریس می کرد. در سال های اخیر چند سال به تدریس در دورۀ تحصیلات تکمیلی دکتری در بنیاد ایران شناسی و دانشگاه هنر پردیس مشغول بود.
ایشان در چندین همایش و کنفرانس در داخل و خارج از کشور حضور داشته است. پیش از انقلاب اسلامی مدیر بخش تحقیقات شهری و معاون پژوهشی مرکز مردم‌شناسی ایران و سردبیر فصلنامۀ مردم‌شناسی و فرهنگ عامه ایران بود. در دورۀ جمهوری اسلامی عضو شورای اجرائی فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، مدیر بخش مردم شناسی دفتر پژوهشهای فرهنگی، عضو انجمن انسان شناسی ایران، عضو شورای عالی علمی و مدیر بخش مردم شناسی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، و عضو شورای عالی سایت انسان شناسی و فرهنگ عامه بوده و هست.
آثار تحقیقی و نوشته هایش به صورت صد ها مقاله و ده ها کتاب چاپ و نشر یافته اند. برخی از آثارمستقلش عبارتند از: کتاب های فرهنگ عامه، تعزیه خوانی، قالی شویان و … دو ساخت دو فیلم مردم نگاری ایران به نام های دراویش قادری و قالی شویان در زمره آثار تصویری او هستند.
منبع: ایرنا