میراث مکتوب – زریّن قبا نامه یا منظومۀ هفت لشکر و هفت منظر به تصحیح سجّاد آیدِنلو منتشر می شود.
در کتابخانۀ ملّی ایران نسخه ای به نام شاهنامۀ اسدی وجود دارد که در سال (۱۲۷۱ ه.ق) کتابت شده است. دست نویس دیگری از این منظومه و با همین عنوان در کتابخانۀ مجلس هست که نوشتۀ سال (۱۳۲۷ ه.ق) است و در فهرست نسخ این کتابخانه با نام زرّین قبای هفت لشکر معرّفی شده. در این کتابخانه نسخۀ سومی نیز از این متن وجود دارد که بی عنوان است ولی در فهرست دست نویسهای کتابخانۀ مجلس و نشرّیۀ نسخه های خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به استناد یادداشتی که محتملاً از سوی مالک آن دکتر حسین مفتاح افزوده شده، نریمان نامه یا داستان رستم و سلیمان نامگذاری و کتابت سدۀ سیزدهم دانسته شده است.
این منظومۀ حدوداً بیست و چهار هزار بیتی را که سَرایندۀ آن ناشناس است و به نادرست در آغاز دو نسخه اش به اسدی نسبت داده شده می توان به طور قراردادی زرّین قبا نامه یا منظومۀ هفت لشکر و هفت منظر نامید که با توجّه به نقشِ تقریباً محوری زرّین قبا در آن و به قیاس منظومه های پهلوانیِ دیگر که هر یک منسوب به نام یکی از یلان و شهریاران است (مثلاً: گرشاسپ نامه، بهمن نامه، کوش نامه، فرامرزنامه، برزونامه و…) عنوان «زرّین قبا نامه» دقیق تر و بهتر است.
داستان این منظومۀ پهلوانی با آمدن فرستاده ای به نام زرّین قبا از جانب سلیمان به درگاه کیخسرو و فرا خواندن ایرانیان به دین آغاز می شود. این دعوت به نبرد زرّین قبا با سپاه ایران می انجامد تا اینکه رستم به خواست کیخسرو از هند می آید و به نزد حضرت سلیمان (ع) می رود امّا از جانب پیامبر به رزم عفریت دیو در کوه قاف روانه می شود. رستم ابتدا دیو را می گیرد ولی او بند می گسلد و زال را می رباید و رستم که در پی پدر رفته است در طلسم گرفتار می شود. از این سوی کریمان، فرزند برزو، و سپس فرامرز و جهان بخش وارد داستان می شوند. در این منظومه به شیوۀ برخی طومارهای نقّالی و داستانهای عامیانه ضمن روایتِ داستان اصلی که رویارویی زرّین قبا با ایرانیان است به صورت داستان در داستان، روایات متعدّد دیگری نیز آورده شده است از جمله: لشکرکشی سلیمان به چین و کشتن طغرای بت پرست، ربودن صخر دیو انگشتری سلیمان را و آوارگی پیامبر، رفتن رستم در پی صخر دیو، حملۀ هفت لشکر به ایران و صف آرایی در برابر کیخسرو در دشت ری، داستان رستم و زال و فرامرز و جهان بخش در کوه قاف، دلباختگی کریمان بر مهر زرّین نقاب، رفتن رستم و کریمان به جستجوی انگشتری سلیمان و جام و مهرۀ جمشیدی در مشرق، نبرد رستم و سرخاب دیو، گرفتاری زرّین قبا در افسون سراقۀ جادو، پیکار تمور و فریلاس دیو، حضور گرشاسپ ثانی پسر جهان بخش و ماجراهای او با زرّین قبا، گرفتاری یلان رستم نژاد در طلسم هفت منظر و رفتن تهمتن برای رهانیدن آنها و شکست پهلوانانِ هفت لشکرِ مهاجم به دست دلاوران ایران. در پایان این داستانهای متعدّد و طولانی زرّین قبا، رستم را به میدان می خواند. پس از سه روز نبرد سرانجام رستم او را در کشتی بر زمین می زند و به بارگاه کیخسرو می آورد. در آنجا معلوم می شود که پهلوان زرّین قبا همان تور پسر جهانگیر و نوۀ رستم است. نقابدار دیگری هم که در روایاتِ این منظومه حضور دارد و باز در کشتی مغلوب رستم می شود جهان سوز پسر سهراب و نوۀ دیگر تهمتن است. بن مایۀ اصلیِ این منظومه رویارویایی پهلوانان خاندان سام یا به بیانی دیگر فرزندان و فرزندزادگان رستم با یکدیگر و نیز تهمتن است که به پیروی از داستان رستم و سهرابِ شاهنامه و منظومه هایی مانند برزونامه و جهانگیزنامه به کرّات در طومارها و روایات نقّالی و عامیانه آمده و مورد توجّه نقّالان و مخاطبان آنها بوده است که البتّه همۀ آنها برخلاف تراژدی شاهنامه پایانی خوش دارد.
بنابر قراین مختلفی که از متن منظومه به دست می آید احتمالاً این اثر در دورۀ صفویّه سروده شده است و در آن علاوه بر نفوذ عناصر سامی به ویژه با نقشِ داستانیِ حضرت سلیمان(ع) و رابطۀ او با کیخسرو و پهلوانان ملّی ایران، معتقدات اسلامی و شیعی نیز نظرگیر است و حتّی یلان ایران هم از ارادتمندان پیامبر اسلام(ص) و خاندان ایشان هستند که این تلفیق البتّه از ویژگی های فکری- فرهنگیِ عصر صفوی در عرصۀ روایات و معتقدات مردمی است.
به لحاظ شعری و ادبی با اینکه در زرّین قبا نامه ابیات سست و ایرادهای وزن و قافیه وجود دارد ولی ناظم در بیست و چهار هزار بیت به طور کلّی متنی میان مایه عرضه کرده است که از بیتهای زیبای حماسی نیز خالی نیست. همچون دیگر منظومه های پهلوانی سَرایندۀ زرّین قبا نامه نیز متأثّر از سبک شاهنامه است و افزون بر به کار گرفتن لغات، تعابیر و تصاویر فردوسی و آوردن عین یا مشابهِ بعضی ابیات و مصراعهای شاهنامه، در فراوانیِ کاربرد مواردی چون: مر، ابا، اَبَر، ایدر و… گرفتار باستان گراییِ ناشی از تقلید شده است. هرچند ساختار داستانی این منظومه عامیانه و مبتنی بر روایات نقّالی است نکته های درخورّ بحث داستانی وجود دارد و از نظر لغات و ترکیبات نیز بعضی کاربردهای جدید یا نادر ناظم توجّه برانگیز است.
این متن با تصحیح، مقدّمه و تعلیقاتِ سجّاد آیدنلو، استادیار دانشگاه پیام نور اورمیّه، از سوی انتشارات سخن منتشر خواهد شد.
در کتابخانۀ ملّی ایران نسخه ای به نام شاهنامۀ اسدی وجود دارد که در سال (۱۲۷۱ ه.ق) کتابت شده است. دست نویس دیگری از این منظومه و با همین عنوان در کتابخانۀ مجلس هست که نوشتۀ سال (۱۳۲۷ ه.ق) است و در فهرست نسخ این کتابخانه با نام زرّین قبای هفت لشکر معرّفی شده. در این کتابخانه نسخۀ سومی نیز از این متن وجود دارد که بی عنوان است ولی در فهرست دست نویسهای کتابخانۀ مجلس و نشرّیۀ نسخه های خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به استناد یادداشتی که محتملاً از سوی مالک آن دکتر حسین مفتاح افزوده شده، نریمان نامه یا داستان رستم و سلیمان نامگذاری و کتابت سدۀ سیزدهم دانسته شده است.
این منظومۀ حدوداً بیست و چهار هزار بیتی را که سَرایندۀ آن ناشناس است و به نادرست در آغاز دو نسخه اش به اسدی نسبت داده شده می توان به طور قراردادی زرّین قبا نامه یا منظومۀ هفت لشکر و هفت منظر نامید که با توجّه به نقشِ تقریباً محوری زرّین قبا در آن و به قیاس منظومه های پهلوانیِ دیگر که هر یک منسوب به نام یکی از یلان و شهریاران است (مثلاً: گرشاسپ نامه، بهمن نامه، کوش نامه، فرامرزنامه، برزونامه و…) عنوان «زرّین قبا نامه» دقیق تر و بهتر است.
داستان این منظومۀ پهلوانی با آمدن فرستاده ای به نام زرّین قبا از جانب سلیمان به درگاه کیخسرو و فرا خواندن ایرانیان به دین آغاز می شود. این دعوت به نبرد زرّین قبا با سپاه ایران می انجامد تا اینکه رستم به خواست کیخسرو از هند می آید و به نزد حضرت سلیمان (ع) می رود امّا از جانب پیامبر به رزم عفریت دیو در کوه قاف روانه می شود. رستم ابتدا دیو را می گیرد ولی او بند می گسلد و زال را می رباید و رستم که در پی پدر رفته است در طلسم گرفتار می شود. از این سوی کریمان، فرزند برزو، و سپس فرامرز و جهان بخش وارد داستان می شوند. در این منظومه به شیوۀ برخی طومارهای نقّالی و داستانهای عامیانه ضمن روایتِ داستان اصلی که رویارویی زرّین قبا با ایرانیان است به صورت داستان در داستان، روایات متعدّد دیگری نیز آورده شده است از جمله: لشکرکشی سلیمان به چین و کشتن طغرای بت پرست، ربودن صخر دیو انگشتری سلیمان را و آوارگی پیامبر، رفتن رستم در پی صخر دیو، حملۀ هفت لشکر به ایران و صف آرایی در برابر کیخسرو در دشت ری، داستان رستم و زال و فرامرز و جهان بخش در کوه قاف، دلباختگی کریمان بر مهر زرّین نقاب، رفتن رستم و کریمان به جستجوی انگشتری سلیمان و جام و مهرۀ جمشیدی در مشرق، نبرد رستم و سرخاب دیو، گرفتاری زرّین قبا در افسون سراقۀ جادو، پیکار تمور و فریلاس دیو، حضور گرشاسپ ثانی پسر جهان بخش و ماجراهای او با زرّین قبا، گرفتاری یلان رستم نژاد در طلسم هفت منظر و رفتن تهمتن برای رهانیدن آنها و شکست پهلوانانِ هفت لشکرِ مهاجم به دست دلاوران ایران. در پایان این داستانهای متعدّد و طولانی زرّین قبا، رستم را به میدان می خواند. پس از سه روز نبرد سرانجام رستم او را در کشتی بر زمین می زند و به بارگاه کیخسرو می آورد. در آنجا معلوم می شود که پهلوان زرّین قبا همان تور پسر جهانگیر و نوۀ رستم است. نقابدار دیگری هم که در روایاتِ این منظومه حضور دارد و باز در کشتی مغلوب رستم می شود جهان سوز پسر سهراب و نوۀ دیگر تهمتن است. بن مایۀ اصلیِ این منظومه رویارویایی پهلوانان خاندان سام یا به بیانی دیگر فرزندان و فرزندزادگان رستم با یکدیگر و نیز تهمتن است که به پیروی از داستان رستم و سهرابِ شاهنامه و منظومه هایی مانند برزونامه و جهانگیزنامه به کرّات در طومارها و روایات نقّالی و عامیانه آمده و مورد توجّه نقّالان و مخاطبان آنها بوده است که البتّه همۀ آنها برخلاف تراژدی شاهنامه پایانی خوش دارد.
بنابر قراین مختلفی که از متن منظومه به دست می آید احتمالاً این اثر در دورۀ صفویّه سروده شده است و در آن علاوه بر نفوذ عناصر سامی به ویژه با نقشِ داستانیِ حضرت سلیمان(ع) و رابطۀ او با کیخسرو و پهلوانان ملّی ایران، معتقدات اسلامی و شیعی نیز نظرگیر است و حتّی یلان ایران هم از ارادتمندان پیامبر اسلام(ص) و خاندان ایشان هستند که این تلفیق البتّه از ویژگی های فکری- فرهنگیِ عصر صفوی در عرصۀ روایات و معتقدات مردمی است.
به لحاظ شعری و ادبی با اینکه در زرّین قبا نامه ابیات سست و ایرادهای وزن و قافیه وجود دارد ولی ناظم در بیست و چهار هزار بیت به طور کلّی متنی میان مایه عرضه کرده است که از بیتهای زیبای حماسی نیز خالی نیست. همچون دیگر منظومه های پهلوانی سَرایندۀ زرّین قبا نامه نیز متأثّر از سبک شاهنامه است و افزون بر به کار گرفتن لغات، تعابیر و تصاویر فردوسی و آوردن عین یا مشابهِ بعضی ابیات و مصراعهای شاهنامه، در فراوانیِ کاربرد مواردی چون: مر، ابا، اَبَر، ایدر و… گرفتار باستان گراییِ ناشی از تقلید شده است. هرچند ساختار داستانی این منظومه عامیانه و مبتنی بر روایات نقّالی است نکته های درخورّ بحث داستانی وجود دارد و از نظر لغات و ترکیبات نیز بعضی کاربردهای جدید یا نادر ناظم توجّه برانگیز است.
این متن با تصحیح، مقدّمه و تعلیقاتِ سجّاد آیدنلو، استادیار دانشگاه پیام نور اورمیّه، از سوی انتشارات سخن منتشر خواهد شد.