یکی از جلوه‌های طبیعت سنگ‌ها و کانی ها هستند که سهم عمده‌ای در زندگی انسان‌ها ایفا کرده‌اند، بشر برای زیستن و ساختن ملزومات زندگی و بهبود شرایط زندگی خود از سنگ‌ها و کانی‌ها استفاده کرده و یا در درمان امراض خود از آنها نفع برده است.
قدما معتقد بوده‌اند که جواهرات دارای روح هستند و می‌توانند باعث تقویت قوای انسانی گردند و به آنها آرامش بخشند. به گونه‌ای که حتی از آن برای خنثی نمودن چشم زخم و به ارمغان آوردن خوشبختی و رفاه و ثروت نیز استفاده می‌کردند.
در این كتاب اصطلاحات، تشبیهات، استعارات و مضامین ساخته شده با برخی احجار کریمه (شامل الماس، پیروزه، درّ، عقیق، لعل و یاقوت) بررسی شده و مسائل علمی و ادبی مطرح شده درباره این احجار کریمه در دیوان‌های خاقانی شروانی، فلکی شروانی، ذوالفقار شروانی، مجیرالدین بیلقانی و آثار نظامی گنجوی تحلیل شده و با کتب علمی کانی‌شناسی قدیم، از جمله تنسوخ‌نامۀ ایلخانی و آثاری از این دست تطبیق داده شده است.
ادب فارسی و به ویژه ادب منظوم که برگرفته از فرهنگ و بن‌مایه های اجتماعی است، سرشار از آثاری است که در آن به وفور به سنگ ها و کانی ها اشاره شده است. شاعران فارسی‌زبان در اشعار خود بارها از سنگ‌های قیمتی و کانی‌ها سخن به میان آورده‌اند و نظریات فیلسوفان کهن همچون ارسطو و سقراط و باورهای موجود در کتب دانشمندان طب و ادویه و جواهرنامه‌های قدیم را در اشعار خود بیان کرده و فراخور دانش و ذوق خویش و به اقتضای حال و مقام در ادای حق مطلب از آنها سود جسته‌اند.
هر یک از شعرای فارسی‌زبان به تناسب ذوق و اطلاعات خود از این کانی‌ها نام برده و در تشبیهات از آنها استفاده نموده‌اند. در این آثار نگاه کلی شاعران در ادوار مختلف زمانی به سنگ‌های قیمتی و هدف به‌کارگیری آنها در اشعار مشخص است؛ چنانکه با توجه به علاقه و تمایلات درونی شاعر و فضای حاکم بر دیوان و زندگی او، استفاده از انواع خاصی از سنگ‌ها یا بسامد بیشتر گونه خاصی از آن در دیوان شاعر خودنمایی می‌کند. به طور مثال در شاهنامۀ فردوسی با توجه به فضای حماسی آن استفاده از عناصری مانند آهن و پولاد و الماس برای القای بیشتر حس جنگاوری و ستیز به چشم می‌خورد یا در بعضی دیوان‌ها با توجه به فضای اشرافیت و تجمل دربار که بر دیوان شاعر تأثیر نهاده است، تمایل شاعر در استفاده از سنگ‌ها و عناصر قیمتی چون زر و نقره و یاقوت و الماس بیشتر مشهود است. همۀ این موارد نگارندۀ این کتاب را بر آن داشته تا به بررسی متون نظم و نثر و کتب طب و جواهر قدیم بپردازد تا حاصل کار به عنوان فرهنگ احجار کریمه و معدنی‌ها در ادبیات فارسی مدون شود.
مولف در اين كتاب ابتدا متون نظم و نثر ادب فارسی را تا اواخر قرن سیزده بررسی كرده و پس از استخراج حدود 64 عنوان سنگ و کانی و دسته بندی آنها، به منابع و مآخذ متعدد از کتب طب و ادویه و جواهرنامه مراجعه و پس از گردآوری مطالب به تحلیل نهایی مبادرت كرده است.
اين كتاب به بهاي 150000 ریال منتشر شده است.
محمدی: محمدحسین، فرمانی انوشه: نازیلا، فرهنگ احجار کریمه و معدنی‌ها در ادبیات فارسی، تهران، زوار، 1392.