بخش برجستۀ فعاليت هاي پژوهشي دكتر معين، در حوزۀ زبان فارسي است

ميراث مكتوب- دكتر محمد غلامرضائي در نشستي با عنوان رونمايي ارج نامه شادروان دكتر محمد معين، گفت: اگرچه مجموعه مقالات و كتاب هاي دكتر معين تنوعي دارد كه نشان جامعيت علمي اوست، اما بي شك بخش برجستۀ كارها و فعاليت هاي پژوهشي او، در حوزۀ زبان فارسي است.
وي در هفتاد و هشتمين نشست مركز پژوهشي ميراث مكتوب كه روز 21 تيرماه 89 در اين مركز  برگزار شد، افزود: دكتر محمد معين به سبب آشنايي تام با زبان هاي ايراني پيش از اسلام و دانستن چند زبان خارجي، در جوانب مطالعات وسيع و عميق زباني و آشنايي با روش هاي تحقيق كه به تدريج  فرا آموخته بود، توانست دو اثر مهم بنگارد كه يكي تقطيع برهان قاطع با حواشي فراوان و دقيق كه هنوز هم يكي از مهم ترين  منابع در ريشه شناسي و واژه شناسي زبان فارسي است و مطالعۀ تلفيقي زبان ها وگويش هاي فارسي است و ديگري، فرهنگ فارسي- هم به لحاظ تقويت و هم به لحاظ روش- كه مهم ترين فرهنگ لغت زمان خود بوده و هنوز هم از فرهنگ هاي مهم و پر مراجعۀ فارسي است كه استاد مرحوم احمد بيرش آن را يكي از آثار ملي خوانده و پيشنهاد كرده كه دولت امتياز چاپ و نشر آن را خريداري كند و مؤسسه اي براي تجديد نظر مداوم و به روز كردن اطلاعات آن به وجود آورد، البته مديريت وي در سازمان لغت نامۀ دهخدا را هم بايد به مجموعۀ فعاليت هاي او در حوزۀ لغت، افزود. حوزۀ ديگري از محدودۀ زبان كه دكتر معين به آن علاقه مند بوده، تحصيل زبان فارسي است. چهار كتاب او كه اهل علم ،آن ها را مي شناسند و نيازي ديگر به نامشان نيست، آثار چاپ شدۀ او در اين زمينه است و البته، بخش هاي ديگري از  پژوهش هاي وي كه اتمام يافته بوده يا در شُرُف اتمام بوده كه به دليل اشغال وي به كار فرهنگ فارسي، انتشار و نشر آن ها توفيق نيافته است. دكتر محمد غلامرضائي ادامه داد: حوزۀ ديگر كار او به نوعي با قوۀ زبان يعني لغت دستور هم مرتبط است كه تصحيح برخي متون فارسي است، اما گفتني است كه همۀ متون مصححۀ وي از متون نثر فارسي است و بخشي از آن ها با مشاركت افراد ديگر است كه چند تا از آن ها، فلسفي، كلامي و عرفاني است. وي در مقدمۀ برخي از كتاب هاي دستوري خود، رابطۀ ميان تصحيح متون و كارهايي دستوري و لغوي را بيان كرده و گفته است كه براساس متون، مصحح بايد قواعد زبان فارسي را استخراج كرد و با اين قواعد، مشكلات دستوري متون را حل كرد و اين كار را بايد ادامه داد تا وقتي كه هم متون فارسي، تصحيح انتقالي شود و هم قواعد فارسي و فرهنگ زبان فارسي، تدوين گردد، زيرا كاري عبث است كه دست روي دست بگذاريم و منتظر بمانيم تا همۀ متون ابتدا تصحيح انتقالي شود، آنگاه دستور و فرهنگ فارسي را تدوين كنيم. دكتر معين به كوشش و دقت و امانت ميان همگان معروف است، با وجود اين اوصاف، خود معترف به نقدها و اشتباهات كار خود نيز هست، چنان كه دربارۀ برهان قاطع گفته است : «اين كاري است كه توانسته ايم، نه خواسته ايم». و دربارۀ فرهنگ فارسي نيز نوشته است كه تا سه بار در آن تجديد نظر نشود، نمي تواند با امثال خود در زبان هاي اروپايي مقايسه بشود.
وي به برخي انتقاداتي كه به بعضي آثار دكتر معين به ويژه فرهنگ فارسي شده اشاره كرد و گفت: منتقدان بايد به دو نكته توجه كنند، يكي آن كه جايگاه فرهنگي و تاريخي در ذيل فرهنگ فارسي كجاست و اين كتاب، چه تحولي در فرهنگ فارسي به وجود آورده است . ديگر آن كه، براي ادامۀ راه دكتر معين و به تكامل رساندن آن، چه بايد كرد و چه مسيري را بايد پيمود. دكتر معين در زمينۀ لغت نويسي چه كرده است و پسينيان چه بايد بكنند؟ پاسخ به اين پرسش ها علاوه بر اين كه جايگاه فرهنگ فارسي را در فرهنگ نويسي فارسي تعيين خواهد كرد، روشن مي كند كه فرهنگ هاي بعدي هر يك، ادامۀ كاري است كه استاد بنيان نهاده و تفاوت آن ها با فرهنگ فارسي در چيست. دكتر معين، تنها پژوهشگري متبحر، بزرگ و شايسته نبود. معلمي بزرگ هم بود. به نظر او، معلمي و شاگرد پروري، روي ديگر سكۀ پژوهشگري است. او خود مي كوشيد كه در تدوين متون فارسي، دانشجويان خود را با دانسته هاي متون آشنا كند. يكي از وجوه مهمي كه در تدريس وي نمود داشت مربوط به واژه شناسي بود. آشنايي با مليت واژه ها. آنچه امروز بيشتر معلمان ادبيات، نه خود مي دانند و نه، به آن اعتقاد دارند و در نتيجه به دانشجويان خود نمي آموزند و نمي توانند، بياموزند. به همين سبب، دانشجويان شعر و زبان فارسي در اين زمينه ها معمولا ضعيف و ناتوان اند و يكي از اسباب ضعف و ناتواني آنان در زبان فارسي و كاربرد درست آن، همين است.