میراث مکتوب- نخستین نشست تخصصی تحقیقات ادبی و تاریخی درباره «حکیم نظامی گنجه‌ای» در تبریز و با حضور ابراهیم اقبالی، استاد زبان ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، احمد فرشبافیان، رئیس موسسه قفقاز و آناتولی دانشگاه تبریز، محمد خاکپور، استاد ادبیات فارسی و نظامی‌پژوه و محمد طاهری خسروشاهی، پژوهشگر تاریخ و ادبیات آذربایجان بر بستر وب برگزار شد و طی آن جنبه‌هایی از آثار حکیم نظامی گنجه‌ای مورد بررسی قرار گرفت.
ضرورت استفاده از ظرفیت منابع ادبی برای تحلیل مسائل تاریخی و برعکس
محمد طاهری خسروشاهی هدف از برگزاری این نشست را بزرگداشت مفاخر ملی و چهره‌های برجسته از جمله شعرا و منظومه سرایانی دانست که عمدتا در مرزهای خارج از ایران نیز تاثیرگذار بوده‌اند.
وی با اشاره به اهمیت بحث نظامی‌پژوهی و تحقیق درباره سروده‌های نظامی از برگزاری نشست‌های ماهانه تخصصی از مهرماه تا پایان اسفندماه سال‌جاری به‌صورت مجازی خبر داد.
طاهری خسروشاهی با تاکید بر ضرورت استفاده از ظرفیت منابع ادبی برای تحلیل مسائل تاریخی و برعکس ادامه داد: میان مسائل تاریخی و ادبی پیوند عمیقی در طول گستره تحقیقات تاریخی به ویژه بعد از ایران دوره اسلامی وجود دارد، اما این امر در پژوهش‌های امروزی مغفول واقع شده است.
وی اضافه کرد: اگر کتاب تاریخی «جهانگشای جوینی» را در نظر بگیرید، این کتاب یکی از منابع مهم درباره تاریخ عصر مغول است، در عین حال این کتاب یکی از متون ادبی قابل استفاده در دوره کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی نیز به شمار می‌رود.
ا
ین پژوهشگر گفت: «منظومه خمسه» نظامی یکی از همین منظومه‌هایی است که باید از منظر تاریخی و ادبی به آن نگریست.
طاهری خسروشاهی در ادامه با اشاره به اندیشههای سیاسی و اجتماعی نظامی در منظومه اسکندرنامه گفت: اسکندرنامه نظامی را باید در زمره آثاری همچون شاهنامه فردوسی، و آثار ملّی قلمداد کرد.
وی تاکید کرد: اسکندرنامه نظامی گذشته از وجوه ادبی و زیبایی‌شناختی، مملو از اندیشه‌هایی است که جز با تکیه بر نظریه‌های دقیق و روش‌های جدید قابل کشف نیستند و جستجوی این اندیشههای سیاسی و اجتماعی در کنار بن‌مایه‌هایی از عرفان اسلامی و فرهنگ ایرانی و آذربایجانی، نقش مهمی در شناخت فرهنگ و هویت ایرانی و آذربایجانی نظامی گنجه‌ای دارد.
پژوهشگر تاریخ و ادبیات آذربایجان گفت: می‌توان گفت اسکندرنامه نظامی علاوه بر ارزش ادبی، یک «سیاست‌نامه منظوم» است که شاعر در خلال آن، به بیان اندیشههای سیاسی و اجتماعی پرداخته و نام خود را در ردیف تداوم‌دهندگان فرهنگ و هویت اسلامی و ایرانی یک آذربایجانی اصیل، جاودانه قرار داده است.
وی گفت: یکی از ارکان استحکام بنیادهای ملّی در سده‌های کهن، توجه به مقوله «دیانت» است. به همین نحو نظامی گنجه‌ای نیز در اسکندرنامه، از شش گروه همراه همیشگی اسکندر سخن می‌گوید و به‌طور ویژه نقش علما و پیامبران را برجسته می‌کند.
طاهری خسروشاهی اضافه کرد: مطالعه اسکندرنامه نشان می‌دهد که در اندیشه نظامی، سیاست با دین همراه است. وی حتی در اسکندرنامه، بدون توجه به واقعیت تاریخی چهره اسکندر، از او تصویری آرمانی ترسیم می‌کند. او حتی به آیین اسکندر تاریخی توجهی ندارد و این فرمانروا را معتقد به ابراهیم پیامبر معرفی می‌کند و حتی اسکندر را به زیارت کعبه می‌فرستد.
وی انتقاد نظامی از اوضاع نابسامان جامعه را از دیگر مبانی اندیشههای سیاسی و اجتماعی نظامی گنجه‌ای دانست و افزود: او در لباس تلویح و با رندی تمام، زبان به نصیحت پادشاه می‌گشاید. در واقع نظامی، هم گذشته‌‌ی با عظمت ایران را به یاد سلطان سلجوقی می‌آورد و هم او را به عدل فرا می‌خواند.
خسروشاهی گفت: با مطالعه بیشتر و انس در سروده‌های نظامی به ویژه منظومه ملّی اسکندرنامه، به مؤلفه‌های بنیادین بیشتری در خصوص آرمان‌شهر نظامی می‌توان پی برد. این مطالعات نشان می‌دهد که منظومه اسکندرنامه را باید در ردیف آثار «منظوم سیاسی» قلمداد کرد و آن را از آثار ملّی زبان و ادب فارسی برشمرد.
از اسکند رومی تا اسکندر ایرانی
در این نشست همچنین محمد خاکپور استاد ادبیات فارسی و نظامی‌پژوه، در سخنانی با عنوان «از اسکندر رومی تا اسکندر ایرانی» گفت: من با به کار بردن این اصطلاح می‌خواهم نشان دهم که نیاکان ما از جمله نظامی تا چه حد عِرق ملی داشتند.
محمد خاکپور با اشاره به اینکه اسکندر تحت هر عنوانی از جمله «اسکندر مقدونی» یا «الکساندر» که شناخته شود، انسان جسوری بوده است که همگان او را با فتوحاتش می‌شناسند، اما چطور می‌شود اسکندر در آثار نظامی چهره دیگری می‌یابد، نشانگر وجود بحث تصرف فرهنگی در ایران است.
وی گفت: بحث تصرف فرهنگی یعنی مصادره یک فرد به نفع خود و ما ایرانی‌ها برای فرار از شکست در مقابل اسکندر چنین فضاسازی کرده‌ایم که با یک ایرانی طرف هستیم.
ایران‌گرایی در تمام آثار نظامی بجز «لیلی و مجنون» مشهود است
همچنین ابراهیم اقبالی استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز در این نشست در سخنانی گفت: نظامی گاهی آشکارا ایران‌دوستی و وطن‌پرستی خود را بیان می‌کند اما منظور ما از ایران دوستی نظامی این است که او فضایی ایجاد می‌کند که هر جا قدم بگذاریم، رایحه ایران را در آنجا می‌بینیم.
وی با اشاره به آثار نظامی تشریح کرد: نظامی در «مخزن‌الاسرار» بیشتر به موضوع عرفانی به معنای عرفان زهدی ثنائی توجه دارد، اما حتی در محیط عارفانه هم ایران‌گرایی خود را به منصه ظهور می‌گذارد. «خسرو و شیرین» از آغاز تا انتها در رابطه با عظمت ایرانی است اما «لیلی و مجنون» – که چندان مورد توجه و علاقه خود نظامی نبوده است و به قول ما نظامی این اثر را دمِ‌دستی فرض کرده است – تنها اثر اوست که چیزی از فرهنگ غنی ایرانی در خود نداشته است بلکه در مورد اقوام عرب بوده است و تنها ظرف چهار ماه سروده شده تا امر پادشاه اطاعت شود.
استاد دانشگاه زبان و ادبیات فارسی تاکید کرد: فضای آثار نظامی کلا فضای ایرانی است و او همواره دوستی و تعهد خود را به کشور در آثارش می‌رساند. او به بهانه‌های مختلف می‌خواهد وسعت قلمرو ایران را به رخ معاصران بکشد.
وی ادامه داد: نظامی مظاهر فرهنگی، ادبی و موسیقایی ایرانی به‌ویژه دوره ساسانی را در آثار خود ثبت و ضبط و به آیندگان منتقل کرده است.
منبع: ایبنا