میراث مکتوب- کتاب «ایران در آینه خیال شرق‌شناسان» تالیف محمد تولایی از سوی انتشارات دوستان منتشر شد. این کتاب در پنج فصل به شرح «ساخت ایران به سبک پیکارسک در سرگذشت حاجی بابای اصفهانی»، «جایگاه متن»، «قدرت و دانش: ایران و قضیه ایران اثر جرج ناتانیل کرزن»، «حافظ به عنوان «غیر»ی سرگرم‌کننده در ترجمه گرترود لوئیان بل» و ««غربزدگی» به عنوان پاسخی به شرق‌شناسی» پرداخته است.
در پیشگفتار این کتاب می‌خوانیم: ایران همیشه دوگونه جایگاه را در ذهنیت اروپاییان به خود اختصاص داده است. مقر خیالبافی‌های هوش‌ربا و مظهر شرق مرموز بوده و همزمان عرضه‌کننده منبعی برای طنز نژادپرستانه و قوم‌مدار غربی. با کشف زبان‌های هند و اروپایی و پیدایش زبان‌شناسی تاریخی در قرن نوزدهم که ایران را از نظر زبانی و نژادی با اروپا مرتبط یافتند و در حقیقت این سرزمین را خاستگاه نژاد «آریایی» شناختند این وضعیت دوگانه شدت یافت. این کتاب به بررسی شیوه‌های گفتمان شرق‌شناسی در یافتن راه‌حل تناقض این خصوصیت اساساً رابط و میانجی ایران می‌پردازد. برای تحقیق درباره شیوه‌های گوناگون شرق‌شناسی راه و روش رساله حاضر بر مبنای تجزیه و تحلیل کتاب بسیار مهم شرق‌شناسی از ادوارد سعید است.
نخست به نقش ژانر ادبی در کتاب سرگذشت حاجی بابای اصفهانی اثر جیمز جوستینیان موریه می‌پردازد. پیکارسک با ارائه تصویری مضحک از جامعه‌ای نابسامان، فاسد، فریبکار، دغل و دوست‌داشتنی که در شخصیت حاجی بابا تجسم یافته به حل مساله «شرق آسیایی» می‌پردازد. کتاب ایران و قضیه ایران اثر جرج ناتانیل کرزن با حجم وسیع و تکنیک‌های گوناگون نمونه‌ای است کلاسیک از نقش دانش در کنترل امپراتوری ضمن آنکه ترجمه‌های گرترود بل از غزلیات حافظ نشان می‌دهد که چگونه پندارها و تصورات شرق‌شناسی به نحوی ظریف و هوشمندانه در فعالیت ظاهراً معصومانه ترجمه تداخل پیدا می‌کند.
در بخشی دیگر از کتاب تحت عنوان «پذیرش حاجی بابا از طرف ایرانیان» می‌خوانیم: یکی از اهداف شرق‌شناسی تولید گفتمانی است که در آن شرقی بتواند خود را درک کند. به بیان دیگر، حتی در عمل مقاومت این گفتمان نیرومند باقی می‌ماند.
زمانی که حاجی بابا در سال ۱۸۹۳ به زبان فارسی ترجمه شد روشنفکران ایران قبول کرده بودند که کشورشان واقعاً عقب مانده و فاقد تمدن است. نگران فساد بنیان حکومت، ناتوانی بوروکراسی، انتشار بیماری‌ها و قحطی و حس ناامیدی مستولی بر جامعه بودند. دامنه و گستره این نگرش‌ها به هر حد و اندازه صرفاً تکرار همان نگرش‌های شرق‌شناسی بود و مشکلاتی که روشنفکران با آن مواجه می‌شدند به اندازه کافی واقعی به نظر می‌رسیدند و به احساس مسئولیت مدنی آنان منجر می‌شد. هدف آنان بسط اقتصاد مختلط، حکومت مرکزی نیرومند و شکل بخشیدن به نهادهای اقتصادی معاصر بود.
با این همه به جای دیدن نشانه‌های عقب‌ماندگی فرهنگی، باور آنان به خاستگاه آریایی‌شان و شکوه و عظمت ایران قبل از اسلام، سبب شده بود که علت عقب‌ماندگی کشورشان را ناتوانی در تحقق امکانات بالقوه بدانند. در نتیجه گمان می‌بردند که شکاف عمیق بین آنان و اروپا ریشه در تفاوت فطری و اصیل ندارد بلکه به سبب علل تاریخی نظیر حمله‌های اعراب و مغول است. بنابراین، شرق‌شناسی به میزان زیادی کمک کرد که هویتی معتبر بر مبنای اسطوره آرمانی ایران، ایرانی که موضوع عشق، یاس، وسواس و تعصب‌ورزی و نفرت نسبت به اعراب و اسلام بود، شکل بگیرد.
ناکامی و ناتوانی ایران در مقایسه با معیارهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی اروپا و این واقعیت که در تاریخ تحولات بشری اروپا به مراتب بیشتر پیشرفت کرده سبب شد که متفکرانی نظیر آقاخان کرمانی و میرزا ملکم خان به این باور برسند که غرب مدل مطلوب است. آن معیارهای نهادی اقتصادی و سیاسی که ملت‌های اروپایی نسبت به آنها ذوق و شوق نشان داده بودند، شایسته نهادهای نظام اجتماعی کشور آنها به نظر می‌رسید.
در زیر عنوان «نقدهای فمینیستی معاصر» می‌خوانیم:
در بین نقدهایی که از آثار، طنز و دانش و بینش گسترده موریه درباره جنبه‌های گوناگون فرهنگ ایران به عمل آمده هیچکدام در حد مطالعات نویسندگان زنان نویسنده ایرانی هما ناطق و مرضیه گیل مرتب و منظم و تحلیلی نیستند. نکته قابل توجه این است که ضمن تحسین از طنز حاجی بابا شدیداللحن‌ترین ادعانامه را علیه موریه به خاطر نحوه بازنمون ایرانیان به کار برده‌اند- شایان ذکر است که در دنیای عرب هم مهم‌ترین ارزیابی حاجی بابا را نیز بانوی پژوهشگر مصری فاطمه موسی محمود انجام داده است. مثل گیل و ناطق، موسی محمود هم کتاب سرگرم‌کننده موریه را تحسین می‌کند اما به شدت در نقد خود به تفسیرهای سیاسی، مردم‌شناسی و نژادپرستانه نویسندگان استعماری کرزن و آرتور گوبینو می‌تازد. این زنان نویسنده در مورد جایگاه موریه در حاجی بابا، جایگاه متن او در استعمار جنبه‌های موثق و مستند کار او و نقابی که به عنوان مترجم به چهره می‌زند، پرداخته‌اند. نقد موثر و نافذ ناطق به زبان «تجربه» اش فارسی است. اما گیل و موسی محمود تجربه خویش را به زبان «انگلیسی» یا گفتمان سلطه‌گر ترجمه می‌کنند.
در بخشی دیگر از این کتاب آمده است:
شاید بتوان به یاری اسناد و مدارک نوین، مسئله حاجی بابا را بار دیگر عنوان کرد و روشن ساخت که اصولاً منظور نویسنده از نوشتن این داستان چه بوده است. آیا داستان حاجی بابا، به گفته استاد مینوی، تصویری است از نمونه‌های بارز طبقات مختلف ایران در عهد فتحعلی‌شاه یا اینکه شرح جاه‌طلبی؟ و ارتقاء یا قدرت‌یابی طبقه‌ای است خاص؟ سرگذشت محکومین و ستم‌دیدگان است یا داستان حکام و ستمگران؟ سرگذشت حاجی بابای اصفهانی است یا سرگذشت جیمز موریه انگلیسی؟ قصه جهل و واماندگی شرقیان است یا قصه استعمار غربیان؟
می‌توانیم از بررسی شکل‌های مختلف ساخت و بازنمون ایران در شرق‌شناسی قرن نوزدهم نتیجه بگیریم که علی‌رغم کنش‌ها و فعالیت‌های مربوط به قواعد کلی گفتمان در ایجاد دانش درباره شرق، نه شرق‌شناسی و نه شرق یکپارچه نبوده‌اند. به سبب ماهیت مسئله‌انگیز خصلت بینابینی زبان، تاریخی و نژادی ایران، شناخت آن به استراتژی‌های خاص «دانایی» نیاز داشت. دوگانگی ایران که تهدیدی برای مختل ساختن پروژه دو طرفی هژمونی اروپایی بود می‌بایستی مهار و کنترل شود. اما آن پروژه چنان موثر بود که حتی امروز گفتمان‌های مقاومت در ایران در ساختار قالب‌های کلیشه‌ای که ایجاد کرده قفل شده است. به نظر می‌رسد تنها با شناخت کنش‌ها و اقدامات این گفتمان و با احتراز از جذابیت و افسون و سیاست «مقصر شمردن و گناه را به گردن دیگری انداختن» است که مقاومتی اصیل و موثر در برابر ساخت‌ها و بازنمون‌های ایران امکان‌پذیر است.
کتاب «ایران در آینه خیال شرق‌شناسان» تالیف محمد تولایی با ۲۶۹ صفحه، شمارگان ۳۳۰ نسخه و بهای ۲۲۰ هزار تومان از سوی انتشارات دوستان منتشر شد.
منبع: ایبنا