«انیس الوحده و جلیس الخلوه» اثر محمود بن محمود بن علی الحسنی (گلستانه اصفهانی، متوفی ۸۰۱ق) می باشد. سال تالیف این کتاب مشخص نیست ولی به مناسبت اینکه در آن اشعاری برگرفته از شاعران نزدیک به زمان مولف یعنی اوایل قرن هشتم از جمله شعری از اوحدی اصفهانی آمده است، زمان تالیف اثر را می توان بین سال های ۷۳۰ تا ۷۵۰ ق قرار داد.
این کتاب اثری است اخلاقی ادبی، که مهم ترین جلوه ادبی آن علم محاضرات است. از نظر سبک و روش به کتاب ربیع الابرار و نصوص الاخبار،تالیف زمخشری شبیه است.
شباهت این دو کتاب از لحاظ حسن تألیف و ذوق و ظرافت های ادبی و هنری و علم محاضرات و سبک نگارش آن است. لذا در هر دو اثر از ادب و آداب و علم محاضرات و ذوق ادبی، لطایف و ظرایف و امثال و حکم و حکایت استفاده شده است، هرچند ادب و شعر عرفانی انیس الوحده در ربیع الابرار وجود ندارد.
ظن قوی آن است که گلستانه از زمخشری تاثیر پذیرفته است زیرا سبک نگارش این دو اثر به هم نزدیک است. هرچند به خاطر تنوع و گستردگی موضوعاتی مانند طبیعت، زمین، ابر، باران و … ربیع الابرار زمخشری را یک کتاب فرهنگ اطلاعات عمومی نیز می توان تلقی کرد. در عین حال اثر گلستانه از لحاظ شعر و ادب و علم محاظرات و معانی و لطایف گسترده و اخلاقی و عرفانی بر اثر زمخشری برتری دارد.
امتیاز ویژه این کتاب آن است که نویسنده، مفاهیم اخلاقی را بر مبانی اخلاق و عرفان استوار کرده است، بویژه در باب اول و دوم به مسئله توحید، وحدت وجود و فنای شهودی در حق اشاره کرده است که به نظر می رسد مولف به وحدت وجود (توحید) به عنوان مبنای اصلی اخلاق و عرفان و سلوک انسانی معتقد بوده است. همچنین فصلی درباره مکارم اخلاقی دارد که این بحث خود نشان دهنده این است که مولف، آرایش اصلی اخلاق را در مکارم اخلاقی و فضایل نفسانی می داند.
همچنین باب دیگری هم هست که مولف درباره عقل، تجارب و فراست سخن رانده است. همچنین این اثر فصلی دارد که مولف در مسئله جمال و زیبایی و عشق مجازی و شوق و وصال، درد و هجران، ذکر معشوق و حکایات عشاق باز کرده است.
مقدمه مصحح در شش فصل نگاشته شده است، در این مقدمه دکتر مجتبی مطهری (الهامی) عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به طور کامل نسخه را معرفی کرده است و همچنین روش تصحیح متن خود را شرح داده است.
سپس ابواب کتاب آمده است که بابهای اول ودوم درباره خداوند و بابهای سوم تا سیزدهم در اخلاق است، ولی از باب چهاردهم تا بیستم ترتیب منطقی وجود ندارد. این ابواب به شرح زیر است:
الباب اول- فی معرفه الله تعالی
الباب الثانی- فی الوحده و التوحید و الاتّحاد
الباب الثالث- فی مکارم الاخلاق و مساویها
الباب الرابع- فی السخاء و البخل و ما یضاف الیهما
الباب الخامس- فی الشجاعه و الجبن و ما یتعلّق بهما
الباب السادس- فی الصدق و الکذب (و العهود و الوفاء و المواثیق)
الباب السابع- فی التواضع و الخیلاء و الکبر و العجب
الباب الثامن- فی القناعه و الحرص و الطمع و ترک الدنیا
الباب التاسع- فی کتم السرّ و ذمّ النمیمه و السعایه و الغیب
الباب العاشر- فی الجور و العدل و الظلم
الباب الحادی عشر- فی العقل و التجاره و الفراسه و الجهل و الحمق و الکیاسه
الباب الثانی عشر- فی العفو و الاغماض و کظم الغیظ و الاعراض
الباب الثالث عشر- فی الشکر و المدح و الثناء و المذمّه و الهجاء
الباب الرابع عشر- فی نعت النساء و النسیب و لطائف اقوالهنّ
الباب الاخامس عشر- فی شوارد الامثال و لطائف الاقوال
الباب السادس عشر- فی الحجج البالغه و الاجوبه الدامغه
الباب السابع عشر- فی الحیل و الخدائع و المتوسّل بها الی نجح المطالب و المقاصد
الباب الثامن عشر- فی المزاح و اللطائف و الملح
الباب التاسع عشر- فی السماع و الغناء و أخبار المغنّین و ذکر آلاتهم
الباب العشرون- فی الفرج بعد الشدّه و الیسر بعد العسر و الرجاء بعد الضرّ
در پایان نیز شرح اصطلاحات، واژه نامه و همچنین نمایه کاملی از آیات، روایات، اشعار فارسی و عربی و همچنین اعلام آمده است.
نسخه های خطی موجود از این کتاب به شرح زیر است:
•نسخه سپهسالار مدرسه شهید مطهری به شماره ۲۹۱۶/۲۰
•نسخه مشهد در آستان قدس رضوی به شماره ۳۸۹-۳۹۰
•نسخه کتابخانه مرعشی قم به شماره ۷۹۳۶/۳
•نسخه آستان ری به شماره ۳۷۵
•نسخه برلین به شماره ۲۹۹۰/ oct
•نسخه کتابخانه سید محمدرضا اشکوری قم به شماره ۸۰۸
•نسخه کتابخانه شهرداری اصفهان به شماره ۲۲۴/۳
•نسخه سعید نفیسی
که در تصحیح از نسخه مدرسه شهید مطهری، آستان قدس، کتابخانه مرعشی، کتابخانه اشکوری و کتابخانه حضرت عبدالعظیم استفاده شده است. که نسخه خطی مدرسه عالی شهید مطهری نسخه اصل قرار گرفت.
پایان بخش کتاب نیز منابع و ماخذ به همراه تصاویر است.
رسول جعفریان، ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در مقدمه خود بر این کتاب نگاشته است:
انیس الوحده اثری است اخلاقی به معنای عام آن، معنایی که در ادب عربی قدیم وسیع تر از معنایی است که ما امروزه از آن اراده می کنیم. با این حال، اخلاق به معنای کهن آن، شامل اخلاق نوین هم هست.
در ادبیات قدیم، اخلاق یا متون اخلاقی، به معنای متون و نصوص منظوم و منثوری بود که ناظر بر مناسبات اجتماعی و فردی و حتی مسائل معرفتی در حوزه زندگی است. به عبارت دیگر، نوعی از معارف که شامل تعاریف پذیرفته شده از مسائل اجتماعی، زنان، جنگ، روابط سلطان و رعیت، عدالت، و حتی مزاح و شوخی و مسائلی از این قبیل بود. این حوزه، طبعا وسیع تر از چیزی بود که ما اکنون به آن اخلاق یا به طور خاص اخلاق اسلامی می گوییم.
عناصری که در بیان این معارف به کار می‌رفت، شامل آیات قرآنی، احادیث نبوی، فرمایشات امیر المؤمنین (ع) و در متون سنی، کلماتی از خلفا و صحابه، تابعین، اشعار شاعران برجسته عرب و کلمات کسانی از بزرگان عرب و عجم (از فرس قدیم) بود که حاوی ارزشها و دیدگاه‌های اخلاقی آنان می شد. در واقع عقل در قالب نقل بود.
این ادبیات ریشه در ادب فارسی و عربی داشت و در قرن دوم دو ریشه یاد شده یعنی ادب عربی و فارسی، آنچه سرمایه داشتند، با یکدیگر درآمیختند. این درآمیختگی در کوفه و بغداد و بصره انجام گرفت و در این سوی تا شهر ری آمد. حاصل آن آثار ارزشمندی بود مانند البیان و التبین جاحظ، محاضرات راغب، بهجه المجالس ابن عبدالبر، البصائر و الذخائر ابوحیان، تذکره الحمدونیه و نثر الدر آبی که طی چند قرن متوالی پدید آمدند.
بعدها که ادب فارسی و عربی از قرن ششم و هفتم به بعد از یکدیگر جدا شد و از طرف دیگر فارسی اصالت بیشتری در حوزه فارسی زبان پیدا کرد، تولید متون اخلاقی بسان آنچه در گلستان و بوستان سعدی آمده، به آرامی آغاز شد. این زمان تصوف فراگیر شده بود و آن متون ادب کهن، با معارف صوفیانه درآمیخته و در بسیاری از موارد رنگ اصلی آن از دست رفته بود. تولید آثار صوفیانه در قرنهای هشتم و نهم در امتداد آن آثار ادبی نبود بلکه مسیر دیگری را دنبال می کرد. بعدها در دوره صفوی نیز به ندرت آن مسیر دنبال شد گرچه آثاری مانند نوادر قزوینی در ترجمه محاضرات راغب عرضه شد.
انیس الوحده پدیده آخر قرن هشتم، یک اثر استثنائی است؛ اثری است که سنت ادبی قرون پیشین را دنبال کرده و علاوه بر آن میراثی از زبان فارسی هم از همان دست بر آن افزوده است. در این کتاب، فارسی و عربی با هم درآمیخته و عبارات فراوانی به ویژه از فرمایشات امیر المؤمنین (ع) که از دیر زمان در متون ادبی نفوذ داشت، همراه با اشعار فارسی و عربی و کلمات حکیمانه باز به هر دو زبان، در آن ارائه شده است. تقسیم بندی ابواب نیز همزمان، متأثر از آثار ادبی قدیم و متون عرفانی است.
یکی از مفصلترین ابواب در این قبیل کتابها، مباحث مربوط به زن و عشق است که از قدیم الایام در آثار ادب عربی وجود داشت. طبق معمولا جملاتی در باره ارزش و اعتبار زن، تنقید از او، حیله‌های زنانه، برخی از اشعار عاشقانه، گفتارهایی از زنان و مانند اینها در این قبیل ابواب آمده بود. این بخش بویژه در این کتاب، یک بخش استثنایی و بسیار پر مطلب است که می‌توان دستمایه‌ای برای تحقیق در باره دیدگاه‌های رایج در باره زن در جامعه اسلامی باشد. صد البته که بخش های دیگر آن نیز حاوی نکات بدیع و شایسته تحقیق و تأمل است.
امتیاز این اثر، تصحیح عالمانه آن بویژه استخراج منابع مطالب نقل شده از مصادر کهن است، به طوری که کمتر نقلی است که از چشم مصحح ارجمند بدور مانده و منبع آن شناسانده نشده باشد. از این بابت باید به ایشان دست مریزاد گفت که این اثر را در صورتی نیکو برای ما به ارمغان گذاشته‌اند. برای ایشان که یادگار استاد شهید مرحوم مرتضی مطهری هستند، آرزوی توفیقات بیشتری را در عرصه تألیف و تصحیح داریم. و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین.
«انیس الوحده و جلیس الخلوه» را مجتبی مطهری، تصیح کرده است و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی آن را در ۶۱۰ صفحه در سال ۱۳۹۱ منتشر کرده است.
برای تهیه این کتاب می‌توانید به مرکز پژوهش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی واقع در خیابان انقلاب، بین ابوریحان و دانشگاه، ساختمان فروردین، طبقه ۷، واحد ۲۷ و ۲۸ مراجعه کنید و یا با شماره تلفن ۶۶۹۶۴۱۲۱ تماس بگیرید.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی