در میان نوشته‌های این افراد با آثار گوناگونی رویاروی هستیم. برای نمونه از ترجمه‌ها می‌توان به ترجمه فارسی احیاء علوم دین غزّالی به قلم مؤیدالدین محمد خوارزمی؛ از تذکره‌ها می‌توان به لباب‌الالباب عوفی – نخستین تذکره بازمانده از سرایندگان فارسی – و نیز از مجموعه‌های حکایات تاریخی می‌توان به جوامع‌الحکایات عوفی اشاره کرد که هرکدام از دیدگاه زبان فارسی و فرهنگ ایرانی دارای اهمیّت بسیار و گاه منحصر بفرد هستند.
در میان آثار مربوط به این دوره و منطقه باید از اثری درباره تاریخ با نام تاج المآثر یاد کرد که وجود نسخه‌های کهن و متعدد از آن، نشانگر توجّه پیشینیان بدین اثر بوده است.
نگارش تاج المآثر در ۶۰۲ ق بر دست صدرالدین حسن نظامی نیشابوری آغاز شده و در آن به رویدادهای مرتبط با تاریخ پادشاهان غوری از سال ۵۸۷ تا ۶۱۴ ق پرداخته شده است. با توجّه به آخرین رویداد مورد اشاره در متن به سال ۶۱۴ ق روشن است که نگارش اثر حدود دوازده سال زمان برده است.
البته آنچه موجب می‌شود تا تاج المآثر در میان آثار فارسی جایگاهی ارزشمند بیابد نه محتوای تاریخی بلکه ویژگی‌های ادبی آن است. البته از میان همه ویژگی‌های ادبیِ اثر نیز عمدتاً ارزشمندی آن به دلیل شعرهای فارسی بسیار فراوانی است که نظامی در جای‌جای اثرش گنجانده وگرنه نثر اثر در عین اینکه نثری پخته و استادانه است امّا فاقد عنصر بلاغت با معنای گسترده آن است. این نکته نیز عمدتاً بدلیل آن است که مؤلّف نتوانسته تناسب هنری لازم را میان اجزای اثر ایجاد کند. برای نمونه توصیفات ادبی مبسوط و گسترده‌ای در خلال یادکرد یک رویداد درج شده که هم بی‌تناسب است و هم طولانی و ملال‌آور. برای نمونه جایی که بزمی را توصیف می‌کند، برای هرکدام از سازهایی که احیاناً نوازندگان آن بزم می‌نواختند، چندین سطر از توصیفات ادبی ارائه می‌کند و این کار را گاه برای همه سازهایی که می‌شناسد با گشاده‌دستی تمام انجام می‌دهد.
همچنین شعرهای فارسی و تازی بسیار فراوانی در متن درج شده که حتّی اگر مناسبتی با موضوع داشته باشند، حجمشان باعث بی‌اندامی اثر شده است. گویی مؤلف تاج المآثر به مناسبت هر موضوعی – شادمانی، خشم، حسادت، دلیری و…- شعرهایی فارسی و تازی از بر داشته و هرجا بدین موضوعات رسیده، همه آن‌ها را یکجا به خواننده ارائه کرده است.
با این حال باید گفت که برخی از نقاط ضعف این اثر از دیدگاه‌های دیگر به مهم‌ترین دلائل اهمیّت و ارزشمندی آن بدل شده‌اند. برای نمونه توصیفاتی که از ابزار و آلات زندگی و… دارد برای برخی از پژوهش‌های جامعه‌شناختی سودمند است. در این میان البته باید از شعرهای فارسی مندرج در متن بصورت ویژه یاد کنیم. با توجّه به تاریخ نگارش تاج‌المآثر می‌توان گفت که شعرهای مندرج در این متن مربوط به پیش از سده ششم هجری است و چون از سروده‌ها و دواوین بسیاری از سرایندگان آن ادوار نسخه کهن در دست نیست، درج این شعرها در تاج‌المآثر برای ما ارزش ویژه یافته است. بویژه که خوشبختانه از تاج المآثر نسخه‌های کهنی از سده هفتم و هشتم در دست است.
پیش از این، تصحیحی از تاج المآثر به کوشش پروفسور سیّد امیرحسن عابدی توسط مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو منتشر شده بود (۱۳۸۷ خ / ۲۰۰۸ م) که جز برخی موارد انگشت‌شمار، همه شعرهای فارسی و تازی از آن حذف شده و فقط حاوی بخش‌های منثور اثر بود. علاوه بر این مشکل بنیانی – یعنی ابتر چاپ کردن یک اثر که از دیدگاه اصول تصحیح کاملاً غیرمنطقی می‌نماید – این چاپ از دیدگاه درستی ضبط‌ها هم چندانکه باید موفّق نبود.
اخیراً چاپ دیگری از این اثر به کوشش دکتر مهدی فاموری و دکتر علیرضا شادآرام منتشر شده که از دیدگاه‌های گوناگون بر چاپ پیشین برتری دارد و می‌توان گفت که تنها چاپ انتقادی این متن تاکنون به شمار می‌آید. مصحّحان برای این تصحیح از چهار نسخه بهره برده‌اند که همگی از نسخه‌های خوب اثر به شمار می‌آیند.
درست خواندن و ضبط کردن متن و همچنین کاربرد نشانه‌های ویرایشی بجا و به اندازه، از ویژگی‌های این تصحیح است که خواننده را در رویارویی با چنین متنی یاری می‌رساند. به دست دادن دو نمایه شعرهای فارسی و شعرهای تازی که بسیار گسترده و مبسوط هستند، در کنار دیگر نمایه‌ها موجب می‌شود تا جستجوی سروده‌ها در این متن امکانپذیر باشد.
در مجالی که برای بررسی این تصحیح داشتیم، ایراد عمده‌ای در آن به چشم نیامد چنانکه می‌توان گفت مصحّحان توانسته‌اند از عهده تصحیح این متن دشوار برآیند. البته ملاحظاتی درباره آن هست که به خواست خداوند در معرّفی مکتوب این چاپ بدان خواهیم پرداخت.
مشخّصات چاپ تازه برای کسانی که مایل به بررسی بیشتر اثر هستند در زیر درج می‌شود:
تاج المآثر، نگارش صدرالدّین حسن نظامی نیشابوری، به کوشش دکتر مهدی فاموری و دکتر علیرضا شادآرام، یاسوج، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یاسوج، ۱۳۹۱ خ.
معرفی کتاب از علی صفری آق‌قلعه