میراث مکتوب – کتاب الکواکب الدریه فی وضع البنکامات الدوریه تألیف تقی‌الدین محمدبن معروف (راصد، 923-993ق) که اولین رسالۀ «مستقل» ساعت مکانیکی در تمدن اسلامی است توسط حسین تولایی خوانساری براساس دست نویس کتابخانه پاریس شماره 2478 تصحیح شده است.
الکواکب الدریه فی وضع البنکامات الدوریه (رساله فی علم البنکامات) اولین رسالۀ مستقل ساعت مکانیکی در تمدن اسلامی است. تقی‌الدین محمد بن معروف، مشهور به راصد (993-923ق)، دانشمند برجسته و جامع‌الاطراف قرن دهم هجری بود. او را به سبب اقامت و سکونت در شهرهای مختلف شام و مصر، راصد شامی، دمشقی و مصری نیز خوانده‌اند. او در روزگار اقتدار دولت عثمانی می‌زیست و عمده مهاجرت‌هایش در شهرهای تحت حاکمیت این دولت بود. از تقی‌الدین آثار متعددی در رشته‌های گوناگون علمی چون ستاره‌شناسی، گاه‌شماری و قبله‌یابی، ریاضیات، مکانیک، نورشناسی، پزشکی باقی مانده که از آن جمله است: الطُرقُ السَنِّیه فی الآلات الرّوحانیه، رَیحانَه الرّوح فی رَسم السّاعات علی مُستوی السّطُوح، الکواکب الدّریه فی وضع البنکامات الدوریه یا رساله فی علم البنکامات.
در این کتاب، وی طرز ساخت ساعت‌های مکانیکی را وصف می‌کند که به دو دسته ساعت‌های وزنه‌ای (البنکامات السراقیة) و ساعت‌های فنری (البنکامات الدوریة) تقسیم می‌شد. در این کتاب، وی ساختار نوعی ساعت وزنه‌ای را شرح می‌دهد که مجهز به چرخ دنگ دارای شیطنک، مجموعه‌ای از چرخ‌دنده‌ها، زنگ و نموداری از اهله ماه است. وی همچنین به تشریح ساختار نوعی ساعت فنری با سیلندر مخروطی می‌پردازد که از آن جمله می‌توان به سیستم جدیدی برای زنگ ساعت اشاره کرد. وی ساعت‌های عقربه‌ای (البنکامات الدوریه) را از بهترین ابزارها در شناخت وقت دانسته و دلیل آن را دقیق بودن آنها می‌داند.
از رساله الکواکب الدریه فی البنکامات الدوریه نسخه‌های خطی متعددی موجود است. که عبارتند از:
1. نسخه قاهره (دارالکتب،MS میقات 1/557، 35 برگ، MS فلک 3845، MS سینا 1/166، 49 برگ)
2. نسخه آکسفورد (کتابخانه بادلین، MS968، 60 برگ).
3. نسخه استانبول (کتابخانه دانشگاه، MS،966 و 1552).
4. نسخه (کتابخانه ملی فرانسه، MS، عرب 2478، 85 صفحه) با عنوان رساله فی علم البنکامات
5. دو رو نوشت دیگر از این نسخه از کتاب به ترتیب در کتابخانه چستربیتی در دوبلین (عربی MS،5232،44 برگ) و در کتابخانه Kandilli Rasathanesi در استانبول (MS 96، برگ) وجود دارد. نسخۀ اخیر شامل 52 تصویر و هفت مینیاتور است.
نسخه کتابخانه ملی پاریس شماره 2478 دارای 85 برگ، خوش خط و خوانا و باحداقل افتادگی در سال 966ق در مصر کتابت شده است. عنوانها در آن به صورت شنگرف و نسخه دارای 64 تصویر است.
ألیف تقی‌الدین محمدبن معروف (راصد، متوفی 923-993ق)، الکواکب الدریه فی وضع البنکامات الدوریه (رساله فی علم البنکامات)، تهران، بنیاد شکوهی، 1393.
دربارۀ این کتاب بیشتر بدانید/ اینجا