میراث مکتوب- یکصد و شصت و دومین نشست مؤسسه مرکز پژوهشی میراث مکتوب به گرامیداشت شیخ آقابزرگ تهرانی، اختصاص داشت. این نشست یکشنبه ۱ اسفندماه ۱۴۰۰ با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران برگزار شد.
شیخ آقابزرگ تهرانی (۱۸ فروردین ۱۲۵۵ ـ ۱۲ اسفند ۱۳۴۸) مؤلف الذریعه الی تصانیف الشیعه (در ۲۹ جلد) بزرگ‌ترین و مهم‌ترین دائره‌المعارف کتابشناسی شیعه است. کتاب طبقات اعلام الشیعه (در ۱۷ جلد) از دیگر آثار مهم و ارزشمند اوست. وی با این آثار گام بزرگی در شناسایی آثار و نسخ خطی اسلامی و احوال عالمان در حوزه‌های مختلف علوم برداشت. احمد منزوی، محقق و کتاب‌شناس، و علینقی منزوی، مورخ و کتاب‌شناس، از فرزندان وی بودند.
رضا استادی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این نشست گفت: شیخ آقابزرگ تا ۲۰ سالگی در تهران بوده است، چند سالی درس خوانده و بعد در سال ۱۳۱۳ به نجف رفته است. ۱۶ سال در نجف فقه و اصول خوانده است. با نشستن پای درس مرحوم آخوند صاحب کفایه، مرحوم یزدی صاحب عروه و همین‌طور شیخ الشریعه اصفهانی و برخی از علمای اخلاق بار خودش را بسته، با تغییرات درس این بزرگواران به درجه بالای علمی و اجتهاد رسید. ۳۷ سال داشت که برای استفاده از محضر درس حاج محمدتقی شیرازی از نجف به سامرا هجرت کرد، ولی خدای متعال به دلش انداخت و تصمیم بزرگی گرفت با اینکه باید همان راه فقه و اصول را مثل سایر علما در صراط مرجعیت ادامه می‌داد ولی تصمیم جدی گرفت که درس رسمی حوزه را کنار بگذارد و کار عظیمی که پاسخ بسیاری از اشکالات و خدمتی به اهل بیت را شروع کند. در سال ۱۳۲۹ ایشان به فکر افتاد که پاسخ برخی از مخالفان را بدهد. چون در آن زمان در برخی از کتاب‌ها آمده بود که شیعه از خودش مولفاتی ندارد و سر سفره دیگران نشسته است. ایشان تصمیم گرفت تا کتابی تالیف کند که آثار تالیفی شیعه را جمع‌آوری کند.
وی افزود: از سال ۱۳۲۹ تا سال ۱۳۵۵ که کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» را در طول ۲۶ سال تدوین کرد. شوخی نیست و کار عظیمی انجام داد. کتاب ۲۵ جلد است ولی ایشان ۲۶ سال تمام کارهایش را زمین گذاشت و به این کار پرداخت. هدفش این بود کتابی تدوین کند که متقن باشد، قابل عرضه باشد و در جهان راه باز کند. جلد اول کتاب در سال ۱۳۵۵ چاپ شد. ولی از آنجایی که دانشگاهیان به عظمت کارش پی نبرده بودند. خودش به تنهایی کار را دنبال کرد و در مجموع چاپ کتاب ۴۲ سال طول کشید و در زمان حیاتش ۱۹ جلد و مابقی بعد از مرگش چاپ شد.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ادامه گفت: وی با مشکلات زیادی از جمله مشکلات مالی روبه‌رو بود. جای تعجب دارد که نه علما و نه دانشگاهیان به عظمت کارش پی نبرده بودند. این کتاب مزایا و پیامدهای خیلی خوبی داشت. ایشان به جهانیان ثابت کرد که شیعه ۵۵ هزار کتاب و رساله دارد. با تلاش و زحمت و مسافرت‌های فراوان به این نتیجه رسیده و کار را با اخلاص فراوان به سرانجام رسانیده است و بعد از انجام طبق گفتار بسیاری از علمای حوزوی و دانشمندان استفاده کردند.
استادی افزود: خدای متعال خواست که این کتاب از ایشان بماند و مرتب مورد استفاده قرار گرفت، چه قبل از چاپ و چه بعد از چاپ. همه بهره بردند. کمک کرده است به مکتب اهل بیت و هم علمایی که از کتاب استفاده کردند وامدار او شدند. من فکر می‌کنم که اگر سال ۱۴۰۰ قمری به جای کتاب سال قرار بود کتاب قرن معرفی کنند، کتاب ایشان باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد. مکرر از ایشان تقدیر شده است ولی آن‌گونه که باید معرفی نشده است. او اخلاص داشت و ما وظیفه داریم که حاصل زحمت ایشان را به نحو احسن منتشر کنیم.
این نسخه‌شناس با بیان اینکه پیشنهاد می‌کنم ۵۵ هزار کتاب را ۵۵ هزار فیش درست کنیم، با هر فیش یک کتاب را دنبال کنیم، گفت: اگر نواقصی دارد، تکمیل کنیم، اگر اشتباهی دارد، تصحیح کنیم. کتاب‌ها غلط‌نامه مفصل دارد، تصحیح کنیم، اگر کتابهایی در زمان ایشان نبوده بعد چاپ شده است، تذکر بدهیم. اگر نسخههایی را دیده برخی را ندیده، تذکر بدهیم. یکی از نقاط ضعفی که از ایشان گرفتند، برخی کتاب‌ها در این مجموعه از سنی‌ها است و از شیعه نیست. این را تذکر بدهیم. هر نقصی دارد رفع شود و به نام خود ایشان دوباره چاپ شود تا در دنیا شناخته شود.
وی افزود: خود ایشان هم گفته است که کار من تا سال ۱۳۷۰ قمری است و بعد از این تاریخ دیگران باید بنویسند، پس خود ایشان هم استقبال کرده است. پس کتاب باید به نام خود ایشان منقح و بسیار خوب دوباره چاپ شود تا کمی از زحمات ایشان جبران گردد.
تصویر آقا بزرگ در کتاب طبقات اعلام الشیعه
در ادامه این نشست محمد برکت، محقق و نویسنده حوزوی گفت: تشکر می‌کنم از موسسه پژوهشی میراث مکتوب و دکتر ایرانی که چنین فرصتی را ایجاد کردند تا اساتید و دوستان و علاقه‌مندان به میراث مکتوب و فهرست یادی کنند از مرحوم آیت‌الله آقابزرگ تهرانی و آثار گرانسنگی که از ایشان بر جای مانده است.
وی افزود: مطلبی که می‌خواهم بگویم درباره کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه مرحوم آقابزرگ تهرانی است. جایگاه رفیع این کتاب سبب شده تا محوریتی را برای تالیفات شیعه داشته باشد و بزرگان به هر نحوی یک تکمله، مستدرک و حاشیه‌ای بر این کتاب بنویسند. عده‌ای از دانشمندان شهر و دیار خودشان و عده‌ای دیگر به طور کلی فقط کتابهایی که جا مانده و در این فهرست بزرگ نیامده است را چاپ کنند. یکی از این کارهای بسیار محکم و قوی تکمله الذریعه مرحوم آیت‌الله استاد سیدمحمدعلی روضاتی است که به همت دکتر رسول جعفریان در زمانی که ریاست کتابخانه مجلس را داشتند، توسط انتشارات مجلس به چاپ رسیده است.
این نویسنده حوزوی گفت: همین‌طور که مرحوم روضاتی در مقدمه کتاب ذکر کرد، از همان روزهای اول و چاپ اولین جلد ایشان با مطالعه کتاب‌ها شروع کردند به نوشتن حاشیه در نسخه‌ها و کتاب‌های خودشان. ایشان محورهای مختلفی را در این تکمله آورده‌اند. از چاپ‌های متعدد و از نسخه‌های نفیسی که می‌شناختند و درباره تراجم و نویسندگان، اگر اشتباهاتی وجود داشته است و تمام نکاتی را که مرحوم آقابزرگ ذکر کرده، را ایشان با دانش بسیار و احاطه علمی خویش متذکر شده است.
برکت افزود: بسیاری را مقابله کردند. اما دو نکته اساسی در مورد کتاب الذریعه را نیز ایشان متذکر شده‌اند. اول اینکه آن تعریفی را که آقا بزرگ در مورد شیعه ذکر کرده‌اند را ایشان در مقدمه کتاب آورده‌اند. البته ایشان ذکر نکرده‌اند که شیعه چه کسی است و ویژگی شیعه چیست اما می‌گویند هدف الذریعه این بوده است که آثاری را که دانشمندان شیعه نوشتند را ایشان جمع‌آوری می‌کنند. ولی همه معتقدند و شواهدی را نیز ذکر می‌کنند مرحوم روضاتی هم نظرشان این است که مرحوم آقابزرگ دیدی وسیع و کلانی از شیعه داشتند.
مطلب دیگر اینکه ۲۵ جلد کتاب الذریعه به ترتیب در مدت طولانی تعدادی در نجف و تعدادی در تهران به چاپ رسیده است. فیش‌های جمع‌آوری شده و کار چاپ را به دو فرزند بزرگوار خود می‌سپردند و ایشان خصوصا علینقی منزوی، اضافات و عنوان‌هایی و شاید گزارش‌هایی را وارد کرده‌اند. طبق ظاهر این است که از سوی پدر ماذون بودند که این قسمت‌ها را وارد کنند. خود آن بزرگواران نیز قبول داشتند. اما مسلم بعضی از عنوان‌ها موافق با سیره و روش و ساختار کتاب و موافق مرضی آقابزرگ نبوده است.
وی با بیان اینکه مرحوم روضاتی به این دو نکته اشاره کرده است، گفت: به عنوان نمونه؛ ایشان در جلد اول و در بحث تذکره‌الاولیا به همین مطلب اشاره می‌کند و می‌نویسد: صرف اینکه کسی فضایل اهل بیت علیهم‌السلام را بیان بکند، دلالت بر تشیع او نیست و اصطلاحی را هم مرحوم محمد تقی دانش‌پژوه در فهرست‌هایشان داشتند به نام سنی دوازده امامی و منظورشان همین علمای اهل سنت بوده است که خیلی پررنگ و قوی فضایل ۱۲ امام یا تعدادی از معصومین را در آثارشان داشته‌اند. با تالیفاتی مستقل در مناقب اهل بیت داشتند که مرحوم روضاتی در همین بحث تذکره‌الاولیا و یا در دیوان عطار به این مطلب می‌پردازند.
این نویسنده حوزوی افزود: یا در جای دیگری در جلد دوم در صفحه ۵۶۹ کتاب طب‌النبی را که بیان می‌کنند، می‌گویند که درست است که دانشمندان از این کتاب حدیث نقل کرده‌اند، ولی صرف اعتماد به برخی احادیث دلالت بر شیعه بودن نویسنده نمی‌کند. البته این دقت‌ها را آقایان امروزه می‌گویند ولی به وضوح هدف آقابزرگ را نمی‌دانیم. ولی مرحوم روضاتی که اینهمه دقت داشتند، خودشان کتابهایی را با عنوان استدراک آورده‌اند که از همین قبیل است. از جمله کتاب جامع‌البحار که مربوط به محمدتقی کرمانی مشهور به مظفر علی‌شاه است را نمی‌شناسم و ایشان را از رجال شیعه به حساب نمی‌آورم؛ ولی به عنوان استدراک آورده‌اند. در صورتی‌که اگر بخواهیم پافشاری کنیم نباید به عنوان استدراک می‌آوردند. افراد در میراث مکتوبی که می‌خواهیم تصحیح کنیم و نشر بدهیم، می‌توانیم از زوایا و نقطه‌نظرات مختلف به یک کتاب نگاه کنیم.
محمد برکت بیان کرد: اکثرا معتقدند که مرحوم آقابزرگ از نظر ساختاری و کبروی در تعریف شیعه و معرفی علمای شیع دارای یک دید وسیع بوده است. ولی قابل اغماض نیست که برخی از این عنوان‌هایی که توسط ناشر اضافه شده است، اصلا به اسلام نمی‌خورد. مثلا بخش دیوان‌ها و شعرایی که آمده اصلا جزو برنامه یا مرضی خود آقابزرگ نبوده است. خلاصه اینکه همچنان بعد از سالیان سال این کتاب الذریعه، یک منبع برای کتابشناسی است و تراجم و دیگران بر اساس این محور می‌توانند توضیحات مختلفی بنویسند.
مقبره شیخ آقا بزرگ تهرانی
در ادامه سیدمحمدحسین حکیم، پژوهشگر و نسخه‌شناسِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران گفت: اول اسفند در آستانه پنجاه و دومین سال درگذشت شیخ آقابزرگ تهرانی هستیم. بی تردید کسانی که بعد از شیخ‌آقا بزرگ تهرانی در زمینه معارف شیعه تالیفی کردند یا مقاله‌ای نوشتند، ریزه‌خوار خوان بزرگ و گسترده آن مرحوم هستند.
وی افزود: نکته مهمی مغفول واقع شده است که باید با دوستان در میان بگذارم. اخیرا انتقاداتی از دو طرف از آقا بزرگ گرفته می‌شود که چرا فلان شخص را شیعه حساب کرده و چرا کسان بسیاری را شیعه فرض نکرده است و آثار او را در کتاب خویش ذکر نکرده است. کسانی که این را مطرح می‌کنند معتقدند که پسر آقا بزرگ یعنی دکتر علینقی منزوی باعث شده تا تالیفات کسانی که شیعه نبودند نیز وارد این کتاب شود، بعضی دیگر هم معتقدند این تالیفاتی که در مورد آن‌ها شک داریم، توسط خود آقا بزرگ وارد شده است.
حکیم بیان کرد: به نظر من تا زمانی که مبانی آقابزرگ را نشناسیم و آن‌ها را بررسی نکنیم، نمی‌توانیم این قضیه را به صورت دقیق مشخص کنیم. البته مطمئنا بعضی از مداخل مشکوک توسط دکتر منزوی اضافه شده است و بسیاری از مداخلی که در شیعه بودن آن شکی نداریم را به کتاب اضافه کرده است. این مطلب از دو جا نشات می‌گیرد، از آنجایی که ما دیدگاه مذهبی مرحوم منزوی را در این قضیه دخیل می‌کنیم و دوم اینکه کتاب نسخه دستخط اصل کتابخانه مجلس را مورد استناد قرار می‌دهیم و الان بسیار رایج شده که می‌گویند فلان کتاب در نسخه دستخط آقابزرگ نیست ولی در نسخه چاپی هست، پس باید این را کنار بگذاریم.
این پژوهشگر و نسخه‌شناسِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بیان کرد: من با تصحیح مجدد مخالفتی ندارم ولی باید در نظر بگیریم که الذریعه سه تحریر داشته است. یک تحریر خیلی مختصر، تحریر دوم که مفصل‌تر می‌شود و تحریر آخر. آن نسخههایی که در مجلس است تحریر دوم است و نسخه تحریر سوم که مفصل‌تر است در کتابخانه‌های نجف است و اگر کسی هم می‌خواهد آن کار را انجام بدهد باید آن تحریر آخر را ملاک هر نوع داوری خودش قرار بدهد. این یک نکته و نکته دیگر اینکه باید در نظر بگیریم که آقابزرگ فقط در مقام استقصای تراث شیعه نبوده است بلکه می‌خواست تراث متشیعین را هم معرفی کند و در این زمینه خودش تعمد داشته است. یعنی سعدی با اینکه همگی می‌دانیم که بر مذهب شیعه نبوده ولی به دستخط خودش در همین نسخه کتابخانه مجلس اگر ببینیم، تالیفات سعدی به خط خود آقابزرگ اضافه شده است. چون شیخ آقابزرگ او را متشیع می‌دانسته که حب اهل بیت در او پررنگ بوده است نه مثل کسی که قائل به مرجعیت علمی اهل بیت باشند.
وی افزود: یعنی اگر این تفکیک را در نظر بگیریم راحت‌تر می‌توانیم با نحوه انتخاب افراد کنار بیاییم و کتاب‌های صادق هدایت به دستخط خود شیخ آقابزرگ موجود است. با اینکه صادق هدایت در دوره‌ای دین نداشته اما آقابزرگ او را شیعه‌زاده‌ای می‌داند که در محیط شیعه رشد پیدا کرده است و کتاب‌های او را ذکر کرده است.
حکیم در پایان گفت: یک مورد جالب در این مورد نامه‌های عین‌القضات است، آدرس نامه‌های عین‌القضات در الذریعه جلد ۲۴ صفحه ۲۷ آمده است که علینقی منزوی در پاورقی آورده است که من به پدرم اعتراض کردم، که شما نامه‌های عین‌القضات را در الذریعه ذکر کردید، در حالی‌که او سنی بود و به خلافت خلفا معتقد بود، پدرم جواب داد که عین‌القضات به خلافت معتقد نبود بلکه به انقطاع فیض بعد از پیامبر اعتقاد نداشت و امامی مذهب بود اگرچه در تعیین امام خطا کرده است. اگر ما بتوانیم این موارد را در کنار یکدیگر قرار بدهیم به مبانی آقابزرگ دست پیدا می‌کنیم.
در ادامه این نشست حجت‌الإسلام ابوالفضل حافظیان بابلی، مدیرمسوول و سردبیر نشریه نسخه‌پژوهی، نسخه‌شناس و فهرست نگار کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی گفت: مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی شخصیت کم نظیری بود که او را فرهنگ‌بان بلکه باید او را از فرهنگسازان این دوران محسوب کرد. آثار گرانسنگ و بی بدیلی که از او به جا مانده است، دایره‌المعارفی هست مشحون از اطلاعات کتابشناسی، نسخه‌شناسی، تراجم‌نگاری و سرگذشت‌نامه‌ها و رجال و تاریخ علم. این شخصیت در یک کلام عاشق کتاب و فرهنگ بود. هر پژوهشگری که در این زمینه‌ها بخواهد تحقیقی را سامان بدهد اولین و مهم‌ترین منبع مورد مراجعه‌اش آثار درخشان شیخ آقابزرگ تهرانی هست و همه‌ی ما بر خوان نعمت او مهمان هستیم و مدیون زحمات و خدمات دوران‌ساز ایشان هستیم.
وی افزود: همین امر موجب می‌شود که حالت اعجاب و خضوعی در برابر این بزرگمرد در درون انسان برانگیخته می‌شود که با تحمل همه‌گونه دشواری و ناهمواری این همه آثار و برکات علمی را از خودش بر جای نهاده است و علاوه بر اینکه خودش کارهای علمی مهمی را سامان داده، مشوق محققان بوده است در خلق آثار و پژوهش‌های ماندگار.
حجت‌الإسلام ابوالفضل حافظیان بابلی بیان کرد: آن جناب برای حفظ و نشر میراث اسلامی رساله‌ها و کتاب‌های فراوانی را به دست مبارک خودش استنساخ کرد در زمانی که وسایل تکثیر نسخ در اختیارش نبود. تلاش کرد که به آثار شیعی شهرت جهانی ببخشد و آن‌ها را وارد پژوهش‌های علمی در سطح جهانی بکند و این مهم‌ترین رسالت علمی بود که وظیفه خودش می‌دانست و آن را به عهده گرفت و یک عمر در این راه تلاش کرد و توفیقات عظیمی در این راه کسب نمود.
وی افزود: حوادث اندوه‌آفرین روزگار، پیش‌آمدهای نامنتظر، بیماری‌های دردخیز، از دست دادن عزیزان، نداری و فقر، هیچ یک از این‌ها نتوانست او را در کار خودش سست کند و رنگ ناتوانی و ضعف به جوهر وجودش بزند. شیخ نازنین ما علاوه بر کمالات علمی و حضور موثر در پژوهش‌های کتابشناسی و نسخه‌شناسی، تراجم‌نگاری و… آیتی بود در اخلاق، تقوا، تهذیب نفس، فضیلت‌های نفسانی، عبادت، زهد، پایبندی به سنت‌های دینی و در عین حال از تکالیف اجتماعی خودش هم غافل نبود و اساسا اقدامش به نگارش آثار در دفاع از یک مکتب دینی و مبانی فکری مذهب حقه امامیه بود.
مدیرمسوول و سردبیر نشریه نسخه‌پژوهی، نسخه‌شناس و فهرست نگار کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی در ادامه گفت: درِ منزلشان از بام تا شام به روی همه باز بود و ایشان هم با قد خمیده روزی سه بار برای اقامه نماز جماعت از خانه بیرون می‌رفت و یقینا در صف اول مجاهدین و خدمتگزاران دین مبین بود. یکی از اقدامات مهم مولف الذریعه بررسی کتابخانه‌های عمومی و خصوصی عراق و ایران و سایر بلاد بود که با کوشش و زحمت فراوان خانه به خانه می‌رفت و با دقت نسخه‌ها را می‌کاوید و اطلاعات مورد نیاز را استخراج می‌کرد. گاهی صاحبان نسخه‌ها از او خواهش می‌کردند که معرفی مختصری از نسخه‌ها به خط خودش در ابتدای نسخه‌ها بنویسد و من در نجف دیدم که در ابتدای آن‌ها شیخ آقابزرگ به خط خودش نسخه را معرفی کرده بود.
سخنرانی‌های این مراسم روز یکشنبه یکم اسفندماه ۱۴۰۰، ساعت ۱۸، به صورت ضبط شده در صفحه اینستاگرام مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب به نشانی @mirasmaktoob و صفحه آپارات به نشانی www.aparat.com/mirasmaktoob قرار گرفت.
سخنرانی اکبر ثبوت:
سخنرانی محمدابراهیم ذاکر:
سخنرانی عبدالحسین طالعی:
سخنرانی سیدمحمد طباطبایی بهبهانی:
سخنرانی سیدعلی طباطبایی یزدی:
سخنرانی ناصر گلباز:
سخنرانی رضا مختاری:
سخنرانی اکبر ایرانی:
منبع: ایبنا