میراث مکتوب – حمید بهلول، مدیر داخلی دوفصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران با نمرۀ 20 از رسالۀ دکتری خود به راهنمایی دکتر حسین معصومی همدانی دفاع کرد. این جلسه روز چهارشنبه 22 دی ماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
عنوان این رساله «تصحیح، ترجمه و شرح رسالۀ نزهة الحدائق و الحاقات آن اثر غیاث‌الدین جمشید کاشانی همراه با بررسی منشأ، ساختار و کاربردهای ابزار موسوم به «صفیحه» در نجوم دورۀ اسلامی» بود و دکتر حسن طارمی‌راد و دکتر حنیف قلندری استادان مشاور این رساله بودند.
در چکیدۀ این رساله آمده است:
«صفیحۀ تعدیلگر» ابزاری هندسی- نجومی برای یافتن برخی مؤلفه‌های نجومی مانند طول و عرض دایرةالبروجی سیارات است و از جملۀ اختراعات و نوآوری‌های منجمان دورۀ اسلامی به شمار می‌آید. اساس کار این ابزار یافتن راه حلی ترسیمی برای مسائلی است که معمولاً از طریق محاسبات عددی حل می‌شوند.
غیاث‌الدین جمشید کاشانی، منجم و ریاضی‌دان نامدار ایرانی قرن هشتم و نهم هجری، نیز ابزاری به نام طبق‌المناطق اختراع و رساله‌ای دربارۀ روش ساخت و استفاده از آن به نام نزهة الحدائق در 818ق تألیف کرده است. او پس از یازده سال یعنی در 829ق رساله‌ای در تکمیل نزهة الحدائق در ده الحاق نوشته است. متأسفانه نمونۀ ساخته شدۀ ابزار به دست نیامده است و نسخه‌های خطی بازمانده از رسالۀ کاشانی نیز فاقد تصاویر ابزار هستند. از طرفی کاشانی برای درستی روش‌های بیان شده در رساله‌اش توضیحی بیان نکرده و هیچ سخنی از اصول زیربنایی ابزارش نگفته است.
در این پایان‌نامه مؤلف کوشیده است تا گونه‌های مختلف توصیف شده از ابزار در رسالۀ نزهة الحدائق را بازسازی کند و روش‌های ترسیمی حل مسائل را با دلایل درستی آن‌ها تا حد ممکن ذکر کند. برای کمک به این منظور، متن عربی این دو رساله را نیز تصحیح و به فارسی ترجمه کرده است.
Abstrac
Equatorium is a geometrical instrument for finding some astronomical parameters such as planetary longitudes and latitudes. It is considered as one of the innovations of Muslim astronomers. The main function of equatorium is to find a graphical solution for astronomical problems that normally should be solved by numerical computations.
The renowned Iranian astronomer and mathematician, Ghīyāth al-Dīn Jamshīd Kāshānī (ca. late 14th and early 15th century) invented an equatorium and called it Ṭabaq al-Manāṭiq and devoted a treatise on the construction and use of it entitled Nuzhat al-Ḥadā’iq in 1416. After nearly ten years, i.e. 1426, he wrote another treatise including ten appendices for the completion of Nuzhat al-Ḥadā’iq. Unfortunately a physical example of Kāshānī’s equatorium is not survived and the extant manuscripts of Kāshānī’s Nuzhat al-Ḥadā’iq have no figure of the instrument at all. Moreover, Kāshānī does not provide any reason for the authenticity of his graphical solutions in his treatise. He doesn’t mention the underlying theories of his instrument as well.
In this thesis, I tried to reconstruct different kinds of equatoria on the basis of descriptions of Nuzhat al-Ḥadā’iq and show the graphical solutions and demonstrate their truth to the extent possible. To achieve this end, I prepared a critical edition of the two Arabic treatises and translated them into Persian.