میراث مکتوب – متن پهلوی مادیان هزار دادستان، شامل دوبخش جداگانه ای بوده است . بخش نخست آن مربوط به کتابخانه هارتاریا (بخش بزرگ) به صورت دست خط در بمبئی به سال 1912 منتشر شد و بخش دو آن را انکلساریا پیش از بخش نخست در 1901 به صورت نسخه فراهم آورده بود.
دکتر جوانجی جمشید جی مُدی از موبدان دانشمند پارسی هند، بخش نخست متن را به همراه بخش دوم با مقدمه ی انگلیسی منتشر کرد. او در این مقدمه یادداشت بسیار سودمندی برای نخستین چاپ هر دو نسخه مادیان هزاردادستان نگاشت ، که از دیدگاه خوانش درست نام های خاص در متن پهلوی و روی هم رفته در دریافت مطالب و محتوای دشوار خوان آن بسی کارگر بود. شایان ذکر است که نخستین بار دارمستتر طی سفری به بمبئی به سال 1887 در رساله ای با عنوان مطالعه ی انتقادی تاریخ ادبیات نسخه ی تهمورث انکلساریا را بررسی کرده بود. کریستیان بار تُلمه در آکادمی علوم هایدل برگ طی چند مقاله ای متن مادیان هزاردادستان را بررسی کرد و نخستین مقاله ی خود را «درباره ی کتاب قانون(حقوق) ساسانیان” تا 1925 (زمان مرگش) منتشر ساخت. همچنین او سخنرانی تحت عنوان “زن در حقوق ساسانی ” در جشن برپایی «فرهنگستان علوم هایدل برگ» برگزار کرد و در همان سال نیز انتشار یافت. مادیان هزار دادستان یا به سخن امروزی “ماده های هزارگانه ی حقوقی” کهن ترین نوشته ی حقوقی است که روزگاران ساسانیان بازمانده است .متن آن بسیار پیچیده و دشوار است. چنان که از جُستار های آن بر می آید، موضوع آن حقوق خانوادگی و اجتماعی و مسائل حقوقی مربوط به جامعه ی ایرانی دوره ساسانیانی بر پایه ی دین زردشتی است. دست نویس این متن ، برخلاف بیشتر متون پهلوی که در دوره ی آغازین اسلامی نوشته شده اند، در دوره ی ساسانی نگاشته شده است. واژه های تخصصی و حقوقی این متن ، یک به یک برپایه ی متن گزینش شده و با کارهای انجام شده ی پریخان و ماستوخ سنجیده و به صورت فرهنگ سه زبانه پهلوی-انگلیسی-فارسی تنظیم یافته است.
فهرست
پیشینه پژوهشی
فرهنگ حقوقی
کتابنامه
نمایه واژگان
منصوری، یدالله، فرهنگ حقوقی زبان پهلوی (فارسی میانه)، تهران، آوای خاور، 464 صفحه، شمارگان: 100 نسخه، بها: 600000 ریال، 1395.
منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران