میراث مکتوب – تذکره خزانه عامره در دو مجلد از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شد.
میر غلام‌علی حسینی واسطی بلگرامی متخلص به آزاد و معروف به آزاد بلگرامی و ملقب به حسّان الهند عارف، شاعر، ادیب و مورخ ذولسانین و بلند آوازه قرن دوازدهم نویسنده تذکره خزانه عامره است.
وی دارای آثار فارسی فراوانی چون سندالسّعادات فی حسن خاتمه‌السادات، بیاض آزاد بلگرامی، ید بیضا، روضه الاولیا، مآثرالکرام تاریخ بلگرام، سرو آزاد، خزانه عامره، اشعار فارسی آزاد، غزلان الهند، شجره طیبه است. همچنین آثاری را به زبان عربی نیز نگاشته است که از جمله آن می‌توان به ضوءالدّراری فی شرح صحیح البخاری، سبحه‌المرجان فی آثار هندوستان، کشکول، نصاب القصیده فی التّغزّل، الامثله المترشّحه من القریحه، مکتوبات حضرت مجدّد، دیوان عربی آزاد، مرآه‌الجمال، قصیده همزائیّه و چند اثر دیگر اشاره کرد.
در قرن دوازدهم در حدود چهل تذکره فارسی در شرح احوال شعرای پارسی‌گو در هند نوشته شد که تذکره خزانه عامره نوشته آزاد بلگرامی یکی از مهم‌ترین آنهاست. آزاد بلگرامی نام خزانه عامره را برای آن برگزید که با موضوع اصلی کتاب که شرح احوال شاعران صاحب صله بود، کاملاً تناسب داشت؛ زیرا هر یک از این شاعران به مناسبتی از وجوه خزانه عامره شاهی برخوردار شده بودند.
خزانۀ عامره در اصل شرح احوال 135 تن از شاعران قدیم و جدید و خود نویسنده نوشته شده و نیز در آن از 10 شاعر در ذیل تراجم شعرای دیگر سخن رفته است.
اما در اینجا به بعضی از وجوه اهمیت و مزایای خزانه عامره اشاره می‌شود:
– صلاحیت و شایستگی علمی و ادبی مؤلف
– اشتمال بر اطلاعات ارزشمند و کافی درباره مؤلف
– تشریح شرایط سیاسی و اجتماعی روزگار مؤلف
– توجه به عناصر مختلف در نقد ادبی و تحلیل تاریخی
– بحث درباره پاره‌ای از موضوعات مهم ادبی
– استفاده از نسخ دواوین هم‌عهد یا قریب به عهد شعرا
– اشتمال بر برخی اطلاعات مهم و کمیاب
– نقد مستدل و استنتاج منطقی
– نثر و انشای مطلوب
– اشتمال بر اطلاعات تکمیلی
– استفاده از ماده تاریخ‌ها
– اصلاح و تکمیل مطالب
– استناد تذکره نویسان به این کتاب
خزانۀ عامره از حیث اشتمال بر شرح احوال و نمونه آثار شاعران، شرح وقایع تاریخی دوران حیات نویسنده و فواید ادبی بسیار، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های نوشته شده در قرن دوازدهم میباشد و به همین خاطر از زمان تألیف بارها کتابت شده و نسخ خطی آن در کتابخانه‌های مختلف موجود است. نسخه‌هایی که تاکنون توسط مصحح شناسایی شده است:
الف- هشت نسخه در زمان حیات مولف که همگی تاریخ‌دار هستند، ولی تنها دو نسخه حاوی نام کاتب می‌باشند.
ب- بیست و هشت نسخه که از زمان درگذشت مولف تا زمان انتشار نسخه چاپ سنگی کتابت شده‌اند و از میان آنها چهارده نسخه تاریخ دار و بقیه بدون تاریخ یا دارای تاریخ تقریبی هستند و تنها چهار نسخه حاوی نام کاتب است.
اما در این تصحیح از چهار نسخه خطی و یک نسخه چاپ سنگی استفاده شده است:
1- نسخه اساس- نسخه اساس این تصحیح نسخه‌ای است بسیار ارزشمند و جالب توجه که یک سال پس از تألیف خزانه عامره یعنی در سال 1177 قمری توسط لچهمی ناراین شفیق اورنگ آبادی از شاگردان مبرّز آزاد بلگرامی کتابت شده است. این نسخه در کتابخانه مرکزی میکروفیلم نور در دهلی نگهداری می‌شود.
2- نسخه ب- نخستین بدل این تصحیح که در بریتانیا نگهداری می‌شود به خط محمد معرفت بن محمد بولاقی در سال 1182 قمری کتابت شده است و در کتابخانه ایندیا آفیس در بریتانیا نگهداری می‌شود.
3- نسخه پ- این نسخه دومین نسخه بدل در این تصحیح است که در کتابخانه خدابخش (بانکیپور) واقع در پنتا (عظیم آباد) نگهداری می شود و تاریخ کتابت آن بین سال‌های 1200 تا 1255 قمری است.
4- نسخه ع- چهارمین نسخه مورد استفاده و سومین نسخه بدل در این تصحیح نسخه‌ای است که در دانشگاه علیگره هند نگهداری می‌شود توسط رستم علی در سال 1237 قمری کتابت شده است.
5- نسخه س- پنجمین نسخه مورد استفاده در این تصحیح نخستین نسخه چاپ سنگی خزانه عامره است که در سال 1285 قمری در کانپور به چاپ رسیده است.
در مقدمه‌ای که دکتر محمد رجبی رئیس کتابخانه مجلس بر این کتاب نگاشته است چنین آمده:
هر متنی که از ذخایر تراثی اسلام و ایران به زنجیرۀ تحقیق و تصحیح میپیوندد، انتشار می‌یابد و انتشار می‌یابد، گویایِ منزلتِ متمایز ایرانیان و مسلمانان در گسترۀ دانش و اندیشه بشری، و پیوند دهنده سلسله حیات معنوی و فرهنگی آنها در ادوار مختلف تاریخ است. هرچه بیشتر، میراث مکتوب خود را عرضه کنیم، بهتر میتوانیم امروز خود را با گذشته شکوهمند و شکوفای خویش بپیوندیم و افق وسیع بینش و اندیشه‌ی معنوی‌مان را در منظر جهانیان قرار دهیم.
کتابخانه مجلس شورای اسلامی با دارا بودن گنجینه‌ای گران و کلان از آثار و مآثر اسلامی و ایرانی، وظیفه خود می‌داند به قدر امکانات، به چاپ و نشر متون و اسناد بپردازد و آنها را در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
خزانه عامره یکی از مهم‌ترین تذکره‌های تألیف شده در هند و مهم‌ترین آثر علامه میرغلام علی آزاد بلگرامی شاعر ذولسانین و تذکره نویس نامدار قرن دوازدهم است که علاوه بر شرح حال تعداد قابل توجهی از شعرای پارسی‌گو، حاوی اطلاعات ارزشمند و دست اولی از تاریخ دکن، روابط سیاسی و فرهنگی بین ایران و هند و نقد شعر فارسی است و تعلیقات و توضیحات متنوع مصحح محترم و نمایه‌های متعدد آن که در جلد دوم کتاب آمده، ارزش آن را دوچندان کرده است و آن را به یکی از منابع مهم و قابل استفاده در زمینه هندشناسی و زبان و ادب فارسی در شبه قاره بدل نموده است.
شایان ذکر است این اثر دارای تعلیقات متن، تعلیقات موضوعات ویژه، تعلیقات اشخاص، تعلیقات جای‌ها است و همچنین نمایه‌ها شامل فهارس عربی، اشخاص، جای‌ها، کتاب‌ها، اقوام، قبایل، طوایف و پیروان مذاهب و فرق، گیاهان، گل‌ها، میوه‌ها و داروها، جانواران و موجودات افسانه‌ای و موهوم، جواهرات و سنگ‌ها، اصطلاحات علوم و مشاغل، امثال و کنایات، عناصر و مؤلفه‌های تمدنی، ماده‌تاریخ‌ها میباشد.
خزانه عامره تألیف میرغلام‌علی آزاد بلگرامی (1116-1200ق) به تحقیق و تصحیح دکتر هومن یوسفدهی، در دو جلد در سال 1393 از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی