میراث مکتوب – بزرگداشت بانوی دانشمند دکتر بدرالزمان قریب زبان شناس و سغدی پژوه برجسته، استاد دانشگاه تهران، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بانی نخستین کرسی آموزش زبان سغدی در ایران، عصر روز شنبه 8 آذر‌ماه 1393 در محل انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار گردید.
در این مراسم که با حضور شخصیت‌های علمی و فرهنگی همچون دکتر فتح‌الله مجتبایی، حجت‌الاسلام و المسلمین هادی خامنه‌ای، حجت‌الاسلام و المسلمین علی یونسی و علاقه‌مندان به علم و ادب برگزار شد، دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ جناب آقای دکتر غلامعلی حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ دکتر ژاله آموزگار، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ دکتر زهره زرشناس، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دکتر حسن رضایی باغ بیدی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد دانشگاه تهران به بیان دیدگاه‌های خویش نسبت به این استاد فرزانه پرداختند و مقام علمی و اخلاقی وی را تکریم کردند.
دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ضمن عرض تشکر از حضار گفت: ما برای تکریم و تعظیم یکی از چهره‌های علمی و درخشان این مملکت در این مجلس حاضر شده‌ایم.
دکتر محقق خاندان قریب را از خاندان برجسته علم برشمرد و گفت: چون جد ایشان شمس‌العلمای قریب از علمای بزرگ این مملکت بودند که نه تنها در ادبیات فارسی بلکه در ادبیات عربی استادی کم نظیر بودند.
وی در ادامه افزود: شمس‌العلمای گرکانی قریب، کتاب ابدع‌البدایع را تألیف کرده بود و یکی از دشوارترین علوم اسلامی یعنی اصول فقه را به شعر عربی در آورد که به همت خانم بدرالزمان قریب به چاپ رسید و در پایان آن یک قصیده غرا به زبان عربی نوشتند. شمس‌العلما کسی بود که وقتی بازنشسته شد، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر را به جای خود معرفی کرد.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی درباره خانم قریب گفت: دکتر بدیع‌الزمان قریب استاد دانشگاه‌های مختلف از جمله پهلوی شیراز و دانشگاه تهران بودند و سالها در محضر اساتید برجسته ایران مانند بدیع‌الزمان فروزانفر و جلال‌الدین همایی و استادان خارجی همچون پروفسور هنینگ تلمذ کردند. هنینگ یک زبان‌شناس برجسته بود که کشف کرد قابوسنامه یا کابوسنامه جعلی است.
عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه افزود: ما توجه به زبان پهلوی نداشتیم، زیرا این زبان به اشتباه به خاندان پهلوی نسبت داده شده در حالی که ربطی به خاندان پهلوی ندارد و زبان قدیمی ایران بوده است و ایرانیان قدیم در زمان ساسانیان با آن تکلم می‌کردند.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی خانم دکتر قریب را متخصص زبان‌های باستانی ایران دانست و گفت: ایشان در زبان پارسی کهنه و پارسی میانه که همان زبان پهلوی باشد تخصص دارد و نزد استادان بزرگ درس خوانده است.
دکتر محقق گفت: بایستی از خانم دکتر قریب که همت خود را به کسب علم و زبان‌های قدیمی خصوصاً زبان سغدی معطوف داشتند تشکر کنیم که کارهای ارزنده و ماندگاری چون فرهنگ سغدی را تألیف کردند که کتاب برگزیدۀ سال جمهوری اسلامی ایران نیز شد.
عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان خانم دکتر قریب را بانویی دانشمند خطاب کرد و گفت: اگرچه ظاهر او ضعیف و لاغر است ولی درون او یک شیر ژیان است.
دکتر غلامعلی حدادعادل از دیگر سخنرانان این مجلس بود. وی گفت: خانم دکتر بدرالزمان قریب تنها بانویی هستند که به عنوان عضو پیوسته در شورای فرهنگستان حضور دارند.
در چند سالی که دکتر مهدی محقق اقدام به برگزاری چنین مجالسی نموده‌اند، 134 زندگینامه دربارۀ مفاخر منتشر کرده‌اند. بنده فکر می‌کنم تعداد خانم‌هایی که از آنها تقدیر شده از تعداد انگشتان یک دست بیشتر نباشد درحالی که خانم‌های جامعه ما شایستگی بیشتر از این را دارند. بنابراین این مجلس هم از آن جهت که تقدیر از یک دانشمند ایرانی است حائز اهمیت است و هم از آن جهت که تقدیر از یک زن دانشمند است اهمیت دارد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه گفت: بنده نمی‌توانم معرف مقام علمی خانم قریب باشم و گمان می‌کنم در این مجلس جز چند نفر همانند سرکار خانم آموزگار و خانم زرشناس و آقای دکتر باغ‌بیدی کسی را نمی‌شناسم که در رشته خان قریب تخصص داشته باشند.
دکتر حداد عادل افزود: آشنایی من با دکتر قریب به سال 1345 برمی‌گردد که آن زمان من مدیریت کارهای نمازخانه را در دانشکدۀ علوم ادبیات دانشگاه شیراز به عهده داشتم. از قضا اتاق ایشان در همان سالن واقع بود و من ایشان را در آنجا می‌دیدم. از همان زمان برای ایشان به عنوان یک استاد احترام قائل بودم. بعد از آن نیز این توفیق نصیب من شد که با ایشان در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی همکاری داشته باشم.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه به بیان مطالب و قرائت اشعاری به نقل از کتاب زنان سخنور تألیف علی اکبر مشیر سلیمی پرداخت.
دکتر حداد عادل گفت: دکتر قریب افتخاری برای ایران و محققان و پژوهشگران خارجی هستند زیرا در هر جا که بخواهند برای یک کتاب یا مقاله تازه نوشته شده داوری را انتخاب کنند، بی شک دکتر بدرالزمان قریب برترین گزینه‌ای است که می‌توان انتخاب کرد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با برشمردن سجایای اخلاقی دکتر قریب گفت: ایشان همواره با خوشرویی، تواضع و صمیمیت در مجالس علمی ظاهر شده و توضیحات عالمانه می‌دهند و از این جهت مورد احترام همگان هستند و عالم و عارف همه به ایشان احترام می‌گذارند.
ژاله آموزگار، پژوهشگر و متخصص فرهنگ و زبان‌های باستانی یکی دیگر از سخنران‌های این مراسم بود که سخنانش را این گونه آغاز کرد: تاکیدی که من همواره داشته و دارم بر این است که دانش و خرد در فرهنگ کهن ما، جایگاه والایی را داراست که بزرگداشت خردمندانی چون بدرالزمان قریب را به دنبال دارد و با وجود گله‌های شاعران مبنی بر این‌که شأنی برای خردمندان و بزرگان در این سرزمین قائل نمی‌شوند، بر این باورم در سرزمین ما دانشمندان و خردمندان واقعی همیشه در دل مردم جای داشته و حتی اگر مورد جفا هم قرار گرفته‌اند، از قرب و مقام معنوی آنها در بین دوستانشان کم نشده است.
وی ادامه داد: در سنت نگارشی ایران، اوراق کتاب‌های ما مالامال از ستایش‌هایی است که از خرد شده و یکی از جلوه‌های آن نام «دادار» بزرگ با لقب سرور دانایی است.
آموزگار افزود: این احترام به خرد است که این مجلس بزرگداشت بر پایه آن بنا شده تا از پشتکار و مقام و منزلت سرکار قریب سخن و از وی قدرانی کنیم. موفقیتی که وی آسان به دست نیاورده و از هوش و استعداد ذاتی او نشات می‌گیرد.
وی درباره مقام علمی بدرالزمان قریب توضیح داد: وی در دانشکده ادبیات تهران از محضر استادان بزرگی بهره برد و آموخت. با پشتوانه غنی خود به غرب رفت و در آنجا نیز راه درستی را انتخاب کرد و فرصت‌ها را هدر نداد و از محققان آنجا نیز بهره جست.
این پژوهشگر فرهنگ و زبان‌های باستانی گفت: او به نسلی تعلق دارد که پس از فراگیری‌های مفید با خلوص نیت به ایران بازگشت تا دین خود را به مردم سرزمینمان ادا کند. قریب خدمت دانشگاهی خود را از شیراز آغاز و در تهران ادامه داد و کارنامه درخشانی از خود در زمینه زبان سغدی بر جای گذاشت و امروز این دانش به واسطه زحمت‌های بی‌دریغ او چنان پای گرفته که زبان سغدی جزو واحد درسی در دانشگاه به شمار می‌آید.
آموزگار همچنین درباره کتاب «فرهنگ سغدی» نوشته بدرالزمان گفت: این کتاب اثری ماندنی و به عنوان کتاب سال برگزیده شد. با این کتاب بود که همه پژوهشگران زبان باستانی به خود بالیدند و خوشحالم که این بانوی دانشمند به راهنمایی خرد خود علم و دانش را سرلوحه زندگی خود قرار داد تا ما اکنون خوشه‌چین دانش او باشیم.
کتاب «فرهنگ سغدی» اعتبار جهانی دارد
دکتر زهره زرشناس از دیگر کسانی بود که درباره بدرالزمان قریب سخن گفت و جایگاه علمی وی را چنین توصیف کرد: ما در چنین مراسم بزرگداشتی هستیم تا خرد و دانش بانوی دانشمندی چون ایشان را ارج نهیم. کسی که در تالیف کتاب «فرهنگ سغدی» اثر فراملی در پاسخ به نیازی جهانی داد. واژه‌نامه‌ای منحصربه فرد که گنجینه‌ای از واژه‌های سغدی است و می‌توان آن را به مثابه ابزاری برای مطالعه زبان‌های ایرانی به کار برد.
این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: این کتاب که با متدهای جدید و با نگرش به آخرین آراء ایرانشناسان جهان و آخرین مبادلات سغدی گردآوری شده، درباره زبانی است که تا اوائل سده بیستم میلادی تقریبا ناشناخته بوده و کمبود منابع درباره آن، نگارش این کتاب به دست بدالزمان قریب را ارزشمندتر می‌کند.
زرشناس درباره اهمیت این کتاب ادامه داد: «فرهنگ سغدی» دارای اعتبار جهانی است که خواننده می‌تواند به تلفظ واژه‌های سغدی دست یابد و نویسنده آن با پشتکار فراوان توانست بر مشکلات فنی و تخصصی بی‌شماری که در این زمینه وجود داشت، فائق آید.
وی ادامه داد: «سغد» محلی واقع بین دو رود سیحون و جیحون و از دیرباز ابزار ارتباط سرزمین‌های شرقی و غربی بوده است. در حال حاضر بیشتر متون سغدی بررسی و به تمام زبان‌های مختلف ترجمه شده است و به راستی که جای چنین فرهنگی در زبان فارسی خالی بود که خوشبختانه با همت سرکار قریب انجام شد.
تاثیرگذاری در پژوهش‌های علمی کشور، تربیت دانشجویانی که اکنون خود در مقام استادان بزرگی هستند و داشتن سهمی ممتاز در قوت بخشیدن به کلمات سغدی و زبان‌های باستانی از دیگر نکاتی بود که زرشناس در تمجید از بدرالزمان قریب به آنها اشاره کرد.
دکتر حسن رضایی‌باغ‌بیدی، استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران آخرین سخنران این مراسم بود، وی گفت: من از کسانی هستم که افتخار شاگردی و آموختن از سرکار خانم قریب را داشتم و زبان‌های سغدی و باستانی را از وی آموختم؛ چراکه آموختن سغدی نزد او مانند برداشتن آب از سرچشمه بود نه برکه.
وی ادامه داد: قریب کارهای ارزنده‌ای در حوزه فارسی باستان و فارسی میانه علاوه بر زبان سغدی دارد. با این حال شاهکار وی در زبان سغدی، ایجاد کتابی با عنوان «فرهنگ سغدی» (سغدی به فارسی و سغدی به انگلیسی) محسوب می‌شود که نخستین و بهترین فرهنگی است که تاکنون به زبان سغدی فراهم آمده است. وی در مقاله‌های دیگری نیز به نظام آوایی زبان سغدی، صرف اسم و صرف فعل به زبان سغدی همت گمارده که بسیار ارزشمند هستند.
این شاگرد بدرالزمان قریب در پایان سخنانش دو پیشنهاد و خواهش را خطاب به استادش عنوان کرد و گفت: با توجه به این‌که کتاب «فرهنگ سغدی» قریب تخصصی و در قطع بزرگ به چاپ رسیده، و استفاده از آن برای دانشجویان کمی مشکل است، پیشنهاد می‌کنم که ارجاعات تخصصی این کتاب را حذف و فقط مداخل و معانی آنها را در کتابی مجزا گردآورد تا فرهنگ کوچک زبان سغدی برای دانشجویان و علاقه‌مندان فراهم شود.
وی سپس به پیشنهاد دیگرش اشاره کرد و گفت: تالیف کتابی در زمینه دستور زبان سغدی از نیازهای دیگری است که به نظر می‌رسد با سرپرستی سرکار قریب چنین امر مهمی می‌تواند در کتابی فراهم آید؛ چرا که هنوز با وجود کتاب‌ها و مقالات مختلفی که در حوزه دستور زبان سغدی وجود دارد، کتابی مجزا در این باره وجود ندارد.