میراث مكتوب – فرهنگ ایرانی و هم اسلام در سده‌های پیشین نوابغ و دانشمندانی را برآورده كه با خردورزی به ویژه در عرصه علوم (ریاضی، تجربی) تمدن اسلامی ایران را با نام و یاد خویش پیوند زده، با آن آوازه یافته‌اند. یكی از این نوابغ همانا محمد بن احمد بیرونی با كنیت ابوریحان و مشهور به ابوریحان بیرونی (362-440 ﻫ . ق) است. ابوریحان بیرونی یکی از بزرگترین شخصیت‌های علمی تمدن اسلامی و به یقین یکی از بزرگترین دانشمندان سراسر اعصار بشری است.
سیزدهم شهریور روز بزرگداشت این دانشمند بزرگ کشورمان است. آنچه در ادامه می آید معرفی اجمالی آثاری از ابوریحان بیرونی است که از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده.
الجماهر فی الجواهر
الجماهر فی الجواهر اثر ارزشمند ابوریحان بیرونی (362 ـ 440 هـق) از آثاری است که درباره سنگ ها و فلزات قیمتی به رشته تحریر درآمده و نویسنده افزون بر آن آگاهی های جغرافیایی، تاریخی، ادبی و لغوی بسیاری را ارائه و به مباحث فلسفی و عامیانه توجه می‌کند.
الجماهر فی الجواهر که غالباً به خطا الجماهر فی معرفة جواهر نامیده می‌شود، کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.
کتاب دارای مقدمه‌ای بسیار مفصل و سه مقاله است که به ترتیب به بحث دربارۀ 1) گوهرها؛ 2) فلزات و 3) آلیاژها و ترکیبات فلزی مصنوع اختصاص دارد. اما بیرونی در این اثر نیز به پیروی از شیوۀ همیشگی خود، مطالب فرعی بسیاری، بویژه برخی نظرات مهم اقتصادی و سیاسی را بیشتر در مقدمۀ طولانی و نیز به طور پراکنده در سراسر کتاب، یاد کرده است.
مقدمه با خطبه‌ای بسیار کوتاه آغاز می‌شود. سپس پانزده «ترویحه» آمده است که در هر ترویحه یک موضوع فرعی مطرح شده است.
الجماهر فی الجواهر به تحقیق یوسف الهادی در سال 1374 منتشر شده است.
نجوم به روایت بیرونی
نجوم به روایت بیرونی (تلخیص و بازنویسی التفهیم الاوائل صناعة التنجیم) دیگر اثری است که به کوشش ولی قیطرانی از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب در بهار 1384 به چاپ رسیده است.
التفهیم مشتمل بر پنج باب هندسه، حساب، هیأت و جغرافیا، اسطرلاب و احكام نجوم است. از ویژگی های نثر نسخه فارسی اینكه، بیرونی كوشیده تا توان‌مندی زبان فارسی را به خصوص در بیان اصطلاحات ریاضی و هم فن نجوم نشان دهد. او به لحاظ همان روش تعلیمی، گنجینه‌ای از لغات و اصطلاحات فن مزبور را به زبان فارسی سره در قالب جملات فصیح و بلغی و شیرین متداول زمان خویش از برای آیندگان به یادگار گذارده است. افزون بر این در کتاب التفهیم لغات یونانی، عبری، سریانی، سانسکریت و هم پهلوی به کار رفته است.
این کتاب نیز گزیده ای از التفهیم فارسی است که به زبان (فارسی) معاصر و با رسم الخط امروزی بازنویسی شده است. باید گفت التفهیم به فارسی و هم عربی به قلم ابوریحان بیرونی تألیف شده و همواره از مآخذ دست اول جهت آموختن نجوم و قواعد آن بوده، طوری که می توان از آن به عنوان یک کتاب بالینی یاد کرد.
راشیکات الهند (تناسب نزد هندیان)
راشیکات الهند (تناسب نزد هندیان) دیگر اثر ابوریحان بیرونی است. بیرونی در طول عمر پربرکت خود سفرهای زیادی به نقاط مختلف تمدن اسلامی آن دوران داشته و به ناچار در دربار سلاطین عمر سپر نموده است. مدتی هم به همراه سلطان محمود غزنوی در هند بسر برده است و در آنجا با زبان سانسکریت آشنا شده و سپس کتاب هایی را از زبان عربی به سانسکریت و عکس ترجمه نموده است و نیز آثاری را در مورد معارف هندیان به رشتۀ تحریر درآورده است. یکی از این آثار راشیکات الهند می باشد.
کتاب حاضر شامل متن اصلی و تصحیح شدۀ این اثر بیرونی است. موضوع این رساله نسبت و تناسب است که شامل تعریف نسبت و تناسب و خواص تناسب می باشد. بیرونی در این رساله به بررسی روش هایی که هندیان برای حل تناسب های مرکب به کار می برده اند، پرداخته است. در ضمن این کار نام هایی را که آن ها به انواع تناسب، با توجه به تعداد اجراء آن می داده اند، آورده است.
این کتاب به تصحیح، ترجمه و تحقیق محمدمهدی کاوه یزدی راهی بازار نشر شده است.