در این منظومه شاعر به توضیح آداب و رفتار درباری در جامعه فئودالی آن زمان میپردازد ولی باز هم از بیان عقاید پیشرو خویش که در تضاد با آن آداب و قواعد است غافل نمیماند.
«ادبنامه» بر وزن شاهنامه حکیم طوس (در بحر متقارب) سروده شده است. این کتاب به دوازده باب تقسیم شده که در اوایل سال ۶۹۵ هجری قمری برای شمسالدین علیشاه سروده شده است. محتوای منظومة ادبنامه در بیان چگونگی رفتار وزیران و منشیان و دیگر درباریان در برابر شاه است.
برای تصحیح و چاپ این کتاب، از دو نسخه خطی استفاده شده است:
1- نسخه خطی ادبنامه موجود در مجموعه (کلیات) آثار نزاری که در بخش انستیتوی ملل آسیایی فرهنگستان روسیه (در کتابخانه سنپطرز بورگ (لنین گراد سابق) محفوظ است و در سال ۸۳۷ هجری کتابت شده است.
2- نسخه خطی ادبنامه موجود در مجموعه (کلیات) آثار نزاری که در مخزن نسخ خطی انستیتوی زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان (در شهر دوشنبه) نگهداری میشـــود و در ســال ۹۷۲ هــجری کتـابت شده است.
نکته مهم و قابل ذکر آن است که نسخه A در واقع نسخه خطی (دستنویس) وقفی شاهان صفوی است که بر بقعة شیخ صفیالدین اردبیلی وجود داشته است. این مجموعه بر اثر حوادثی (چون جنگهای ایران و روس و یا اشغال ایران در هنگام جنگ جهانی دوم) به تاراج رفته و سر از سنپطرزبورگ (لنینگراد سابق) در آورده است. نسخه عکسی از این نسخه خطی در کتابخانه دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی وزارت امور خارجه ایران موجود است.
ادبنامه نیز همچون سفرنامه، سرشار از لطایف بسیار و تمثیلات و حکایات منظوم است. در واقع روش هنری نزاری در این اثر، همانند دیگر آثارش، وجوه مشترک بسیار با «سعدی» دارد.
زمینه و اساس حکایت منظوم نزاری در ادبنامه، اخلاقیات جامعه هم عصر اوست، بیشتر این حکایات یا از نویسندگان پیشین اقتباس شده و یا با مسایل سیرو سیاحت مرتبط است.
سعدالدین بن شمسالدین بن محمد نزاری قهستانی» (۷۲۱ ـ ۶۴۵ هجری قمری) یکی از شاعران مهم ولی غیر نامبردار ایرانی در سدههای هفتم و هشتم هجری قمری است که در سال ۶۴۵ هـر ۱۲۴۷ م در شهر بیرجند چشم به جهان گشود و پس از عمری فعالیتهای ادبی، دینی و دیوانی در عصر کشمکشهای سیاسی ناشی از حمله مغول و اختلاف آنان با دلی شکسته و تنی رنجور در سال ۷۲۱ هـر۱۳۲۳م چشم از جهان فروبست و روح ناآرام وی به آرامش رسید و پیکرش در شهر بیرجند به خاک سپرده شد.
از نزاری، کلیات آثاری شامل دیوان اشعار (غزل، قصیده، مثنوی، دوبیتی، مقطعات و مسمطات، رباعی)، پنج مثنوی کوتاه و بلند، و پنج نامه به یادگار مانده است.
پنج مثنوی منظوم نزاری، بر حسب تاریخ سرایش، عبارتند از: سفرنامه، ادبنامه، مناظره روز و شب، ازهر و مزهر، دستور نامه.
چاپ اول ادب نامه سروده حکیم نزاری قستانی به کوشش محمود رفیعی در 124 صفحه از سوی انتشارات هیرمند در تهران در سال 92 منتشر شده است.