میراث مکتوب- «مثنوی منّ و سلوی» روز چهارشنبه 23 آبان‌ماه 1403 در یکصد و هفتاد و هشتمین نشست مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با همکاری مرکز فرهنگی سفارت هند در این مرکز رونمایی شد.
این نشست با حضور رودرا گائورا شرست، سفیر هند در ایران، و سخنرانی اکبر ایرانی، احمد خاتمی، محمد صدر، آذرمیدخت صفوی (هند، دانشگاه علیگر) به صورت برخط، حسن عباس (هند، دانشگاه بنارس) به صورت برخط، عبدالرضا موسوی طبری و مجید محسنی وادقانی (مصحح اثر) و مدیریت بلرام شوکلا، رایزن فرهنگی هند در ایران، برگزار شد.
بدون فارسی نمی‌توانیم هند را به درستی بشناسیم
در ابتدای این جلسه، بلرام شوکلا، نمایندۀ فرهنگی هند در ایران، با اشاره به فعالیت‌های مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در زمینۀ نسخ خطی و چاپ چندین اثر در ارتباط با هند و شبه قاره، ابراز خرسندی کرد که پس از یک سال دومین نشست مشترک مرکز فرهنگی هند و مؤسسۀ میراث مکتوب به رونمایی از مثنوی منّ و سلوی اختصاص یافته است.
وی همچنین در بخش دیگری از این نشست از وجود حداقل نیم میلیون نسخۀ خطی فارسی در هند سخن گفت و در بخش دیگری نیز اظهار کرد: شاعران و ادیبان زیادی از ایران به هند مهاجرت کردند و هندوستان را غنی ساختند و شعر فارسی و علومی که از ایران منتقل شده نقش بسیار پررنگی در هند دارد.
وی با اشاره به این که مجلس هندوستان زبان فارسی را به عنوان یکی از زبان‌های کلاسیک هند به رسمیت شناخته است، اظهار کرد: زبان فارسی برای هندوستان بسیار مهم است، چون بدون زبان فارسی ما نمی‌توانیم هند را به درستی بشناسیم و اگر از زبان فارسی چشم بپوشیم به خودمان ظلم کرده‌ایم. بر همین اساس هم هست که تعداد کرسی‌های زبان فارسی در دانشگاه‌های هند رو به افزایش است.
دسترسی ما به میراث مشترک فارسی اندک است
در ادامه دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ضمن تأکید بر تداوم همکاری‌ها با هند به منظور چاپ میراث مکتوب مشترک، از تأثیر این دست فعالیت‌ها در تقویت ارتباطات و دوستی‌ها میان دو کشور سخن گفت و افزود: گستردگی زبان فارسی در شبه قاره، آسیای صغیر، قفقاز، میان رودان، ماوراء النهر، آسیای میانه و چین، که نمایانگر گسترۀ ایران فرهنگی است، میراثی عظیم به جا گذاشته است که می‌تواند زمینۀ همکاری فرهنگی باشد، اما متأسفانه دسترسی ما به نسخه‌های خطی در این حوزه‌ها اندک است.
وی با اشاره به این که یکی از جاهایی که بیشترین نسخه‌های خطی فارسی در آنجا موجود است، هند است، اظهار کرد: ما امیدواریم و تلاش داریم که در آینده دسترسی بیشتری به نسخه‌های خطی فارسی پیدا کنیم.
وی با اشاره به تذکرۀ عرفات العاشقین که در 8 جلد از سوی میراث مکتوب به چاپ رسیده است، گفت: بر اساس محتوای این کتاب ما می‌دانیم که بیش از 3 هزار شاعر و ادیب ایرانی در دورۀ گورکانی و همزمان با دورۀ صفوی به هند مهاجرت کرده‌اند و همین امر زمینۀ پدید آمدن حجم عظیمی از میراث مشترک ایران و هند شده است.
وی در پایان گفت: به گفتۀ دکتر حسن عباس گویا پژوهشگری در هند کتابی در شرح احوال و آثار عالی شیرازی، سرایندۀ مثنوی منّ و سلوی، نوشته است که امیدواریم بتوانیم این کتاب را هم در مؤسسۀ میراث مکتوب چاپ و منتشر کنیم.
چاپ نسخه‌های خطی باید با سرعت و حجم بیشتری انجام شود
در ادامه دکتر احمد خاتمی، استاد ادبیات دانشگاه شهید بهشتی، به بیان نکاتی دربارۀ تصحیح و چاپ نسخ خطی پرداخت و گفت: ما نباید در زمینۀ چاپ نسخه‌های خطی سخت‌گیری کنیم. از یک منظر ما نیاز داریم که با همیاری و همکاری همه نسخه‌های خطی را چاپ کنیم. مهمترین تأثیری که این اقدام تا حدی متهورانه خواهد داشت این است که با ادبیات و نگاه اجتماعی و سیاسی دوره‌های مختلف بهتر و دقیق‌ترآشنا می‌شویم.
وی با بیان این که من چاپ هر نسخۀ خطی را تحسین می‌کنم، اظهار کرد: نقد و بررسی این آثار را باید بعد از چاپ انجام داد، چون اگر کتابی را با این توصیف که ارزش چاپ ندارد کنار بزنیم دیگر برای همیشه کنار می‌رود و ما از محتوای آن محروم خواهیم ماند. بر همین اساس باید نسخه‌های خطی را به سرعت به دست بیاوریم و چاپ کنیم.
وی با بیان این که مشارکت با هند در این زمینه کار دشواری نیست، گفت: من از همه مسئولان فرهنگی ایران و هند می‌خواهم که شرایطی را فراهم کنند که این کار با حجم و سرعت بیشتری انجام شود و تسهیلاتی برای چاپ نسخه‌های خطی فراهم شود.
وی گفت: ما هیچ راهی نداریم جز این که هر چه از نسخه‌ها به دست می‌رسد را چاپ کنیم و به این وسیله در ادبیات‌مان تزریق کنیم. در واقع ابهاماتی را که ما در حل مشکلات متون داریم جز با دیدن این کتابها حل نمی‌شود و حلقه‌های گمشده را باید از طریق نسخه‌های خطی کشف کنیم.
وی میزان آثار چاپ شدۀ نسخ خطی را مشتی از خروار توصیف کرد و ضمن بیان این که در خانه هر علاقه‌مند به ادبیات فارسی در هند نسخه‌های خطی موجود است، گفت: ما باید بین ایران و هند رابطه‌ای برای انجام تحقیقات مشترک ایجاد کنیم و استادان زبان فارسی در دو کشور در این جهت فعال شوند. من پیشنهاد نوشتن تاریخ ادبیات مشترک ایران و هند را دارم که می‌تواند اثری 10 تا 20 جلدی شود و اگر 10 یا 15 سال دیگر چنین کتابی در دسترس باشد می‌تواند پایۀ تحقیقات گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف باشد.
وی با قدردانی از کار دکتر مجید محسنی در تصحیح مثنوی منّ و سلوی، از دیدن نسخه‌ها تا تعلیقات و مقدمه، گفت: واقعیت فعلی اما این است که افراد اندکی به سمت چنین کارهایی می‌آیند. متأسفانه چاپ نسخه‌های خطی در شرایط خیلی بدی قرار دارد و مصححان و ناشران انگیزۀ چندانی برای کار ندارند.
وی ضمن قدردانی از همراهی و همدلی مرکزفرهنگی سفارت هند با ادبیات، و تأکید بر تأثیر برگزاری چنین نشست‌هایی در تعمیق روابط، گفت: ما میراث مشترک ارزشمندی داریم و باید روابط را تقویت کرد، رفت و آمدها باید بیشتر شود، سدهای سخت را باید برداشت تا بتوانیم زحماتی را که نیاکان ما کشیده‌اند به ثمر و ظهور دوباره برسانیم.
استفاده از اصطلاحات طبی در مثنوی منّ و سلوی
در ادامه محمد صدر، پزشک و متخصص تاریخ پزشکی، به بیان مطالبی در ارتباط با اصطلاحات و نکات طبی مثنوی منّ و سلوی سخن گفت و اظهار کرد: از قرن چهارم افرادی شروع به نوشتن کتاب‌های طبی به شعر کردند که ارجوزه طبی ابن سینا از مشهورترین آنهاست. همچنین دانشنامۀ حکیم میسری که در سال 370 قمری نوشته شده از همین نوع کتاب‌های طبی است. بعد از آن هم کتاب‌های شعری داریم که در آن مضامین طبی به کار رفته است. ما در آثار مولوی و سعدی و حافظ نیز این اصطلاحات را می‌بینیم.
وی در مورد عالی شیرازی گفت: میرزامحمد نورالدین عالی شیرازی و پدر و عموزادگانش پزشک بوده‌اند. در واقع دو خاندان مطرح ایرانی که در هندوستان به طبابت شناخته شده بوده‌اند یکی همین خاندان عالی شیرازی و دیگری خاندان عین الملک شیرازی بوده که علاجات داراشکوهی، که بعد از ذخیرۀ خوارزمشاهی از مهمترین آثار در طب است، از آثار آنان است.
وی با اشاره به تفاوت کار عالی شیرازی در زمینه استفاده از اصطلاحات پزشکی در شعر، گفت: عالی شیرازی فردی چند دانشی بوده و به همین جهت کتاب او محسنات زیادی دارد. وی از اصطلاحات و مفاهیم پزشکی خیلی خوب برای مفاهیم غیرپزشکی استفاده کرده است و این استفاده اغلب به صورت تشبیه و ایهام است. به عنوان مثال وی بخل را با بیان جزئیاتی که در شعرش می‌توان دید به بیماری کبدی تشبیه کرده است. در جای جای مثنوی منّ و سلوی می‌توان این اصطلاحات و تعابیر را دید.
وی در مورد کار انجام شده در تصحیح اثر نیز گفت: آقای دکتر محسنی علاوه بر این که مثنوی منّ و سلوی را با استانداردهای روز تصحیح کرده‌اند و می‌توان کار ایشان را به عنوان یک الگو به دانشجویان ارائه کرد، در مقدمه نیز به خوبی به زندگی شاعر، ساختار کتاب و تحلیل محتوای آن پرداخته‌اند. همچنین نمایه طبی و گیاهان دارویی و نمایه نجومی راکه به شکل جداگانه آورده‌اند، کار ارزشمندی است و استفاده از کتاب را در این زمینه‌ها بسیار سهل کرده است.
تعداد نسخه‌های خطی فارسی هند از تعداد نسخه‌های خطی فارسی در ایران بیشتر است
در بخش بعدی خانم آذرمیدخت صفوی، استاد دانشگاه علیگر هند، به صورت آنلاین سخن گفت و اظهار کرد: ورود و حضور فارسی در هند سبب شد که هزاران اثر در حوزه‌های شعر و ادب و تاریخ و فلسفه پدید آمد و اکنون نسخه‌های خطی و چاپی فارسی فراوانی که در هند وجود دارد با عشق و علاقه خاصی حفظ می‌شود.
وی گفت: تعداد نسخه‌های خطی فارسی هند از تعداد نسخه‌های خطی فارسی در ایران بیشتر است و این نسخه‌ها منتظر توجه من و شما هستند.
وی با اشاره به این که مثنوی منّ و سلوی یکی از بهترین آثار فارسی پدید آمده در هند است، اظهار کرد: عالی شیرازی که اصلیتش از شیراز است اما در هند متولد شده است، فقط شاعر نبود، او یک نویسندۀ تاریخ، طبیب، مفسر قرآن، و طنزنویس و صاحب آثار متنوع و تألیفات متعدد است.
وی سپس به شرح مختصر احوال عالی شیرازی پرداخت و گفت: او به عنوان وقایع‌نویس به همراه اورنگ زیب به دکن رفت و پس از این که از دکن به دهلی آمد، به نوشتن تاریخ پرداخت. شهرت او در هند بیشتر بخاطر وقایع‌نویسی اوست و وقایع حیدرآباد اثر برجستۀ او در این زمینه است.
وی با اشاره به این که اورنگ زیب به او لقب مقرب خان داده بود، گفت: جسارت، بی باکی و خرده‌گیری و در بعضی جاها اعتراض او به پادشاه قابل توجه است. او به ناامنی و نابسامانی روزگار گاه آشکار و گاه در قالب طنز انتقاد می‌کند و حتی در یکی از جنگ‌ها که اورنگ‌زیب منطقه‌ای را محاصره کرده بود در این مورد او را مورد انتقاد قرار می‌دهد.
شنیدن بقیه سخنان خانم دکتر صفوی بخاطر مشکل اینترنت امکانپذیر نشد.
نعمت خان عالی شیرازی یکی از شخصیت‌های مهم قرن 11 و 12 هند بوده است
در ادامه دکتر حسن عباس، استاد دانشگاه بنارس، سخن گفت و ضمن قدردانی از تصحیح و انتشار مثنوی منّ و سلوی، گفت: نعمت خان عالی شیرازی یکی از شخصیت‌های مهم قرن 11 و 12 هند بوده است. هر چند پدر او حکیم دربار بوده و خود نیز در زمینه پزشکی آموزش دید اما علاقه چندانی به طبابت نداشت. البته شاید در ابتدا به عنوان طبیب به دربار راه یافته باشد، اما مهمترین سمت او در اوایل کارش داروغه جواهرخانه بوده است. او که دانشی وسیع داشت به تدریج جایگاه بالاتری یافت و القابی همچون مقرب خان و دانشمند خان را از پادشاه دریافت کرد.
وی ادامه داد: نعمت خان عالمی بی نظیر بود و در انواع قالب‌ها و فنون شعری مهارت داشت. البته شهرت واقعی او و نقطۀ تمایزش در طنز و هجو و ظرافت اوست که هیچ رئیسی از تیغ و نشتر وی در امان نبوده است.
وی ضمن تقدیر از آقای محسنی برای تصحیح این کتاب گفت: احتمالا ایشان می‌توانستند نسخه‌های بیشتری را از این مثنوی به دست بیاورند که از آن جمله می‌توانبه نسخه‌ای اشارهکرد که آقای عارف نوشاهی در کابل دیده‌اند.
وی همچنین به نوشته شدن دو پایان نامه در هند با موضوع عالی شیرازی اشاره کرد و گفت: امیدواریم چاپ مثنوی منّ و سلوی آغاز شناخته شدن نعمت خان در ایران و شهرت بیشتر او در شبه قاره باشد.
عالی شیرازی یکی از 10 فارسی گوی برجستۀ هند است
در بخش بعدی عبدالرضا موسوی طبری سخن گفت و بیان کرد: عالی شیرازی یک شخصیت برجسته است و از میان ادیبان و شعرای فارسی گوی هند ایشان جزء 10 نفر اول به شمار می‌رود.
وی با اشاره به کتابی که پیش از این از عالی شیرازی در ایران به چاپ رسیده است، گفت: آقای عمران صلاحی کتابی تحت عنوان طنز اللغه مشتمل بر اشعار طنز عالی شیرازی را پیش از این گرد آورده و به چاپ رسانده است. به نظر می‌رسد که اندک اندک صدای نعمت خان در ایران دارد شنیده می‌شود، هر چند پیش از این با غفلت از او متضرر شده بودیم.
وی سپس حضور عالی خان و شخصیت او را در آن برهه تاریخی در هند و دربار اورنگ زیب یک معما دانست و گفت: در حالی که اکبرشاه در دورۀ سلطنت حدودا 50 سالۀ خود یک پادشاه اهل تسامح و تساهل بود و در جهت نزدیکی مسلمانان و هندوها عمل کرد و با هندوها ازدواج کرد و وزیر هندو داشت، اما اورنگ زیب که او هم دورۀ سلطنتی حدودا 50 ساله داشت یک پادشاه متعصب و متصلب بود که اقداماتش زمینۀ زوال سلسلۀ تیموری هند را فراهم کرد.
وی سپس با اشاره به سابقۀ نفوذ گستردۀ تشیع در هند از زمان همایون شاه که با کمک شاه طهماسب صفوی پادشاهی خود را باز پس می گیرد، گفت: بیشترین مهاجرت شیعیان به هند در دورۀ اکبرشاه بوده است و این گونه نبوده که افرادی که از ایران به هند مهاجرت می‌کرده‌اند بخاطر نارضایتی از حکومت صفوی و مذهب تشیع بوده باشد.
وی همچنین با اشاره به تفاوت‌های عقیده و نظر در دوره‌های پادشاهان مختلف تیموری هند و نابسامانی‌ها در این زمینه که گاه دستمایه طنز و هجو شاعران شده است، به عقاید نعمت خان اشاره کرد و گفت: مصحح محترم فرموده‌اند که نعمت خان هر چند شیعه بوده اما انسانی آزاداندیش و در عقاید معتدل بوده است. اما به نظر می‌رسد که در خصوص مذهب شعرا باید جانب احتیاط را در نظر گرفت. به عقیدۀ من نعمت خان یک شیعۀ متعصب و آشکار بوده است و به نظر می‌رسد که بخشی از اشعار او را باید ذم در قالب مدح در نظر گرفت.
محسنی مصحح اثر نیز به عنوان آخرین سخنران، با اشاره به رونمایی از کتاب در هفته کتاب و کتابخوانی، از مرکز فرهنگی سفارت هند، سفیر کبیر هند، دکتر اکبر ایرانی، بخاطر برگزاری این نشست و از مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب بخاطر چاپ بسیار مناسب و زیبا و شکیل اثر تشکر و قدردانی کرد.
وی همچنین از دکتر خاتمی بخاطر راهنمایی‌هایش در روند تصحیح اثر و آقای مرادی که در دسترسی به نسخه دانشگاه میشیگان او را یاری کرده‌اند، تشکرد کرد.
وی با اشاره به این که برای دسترسی به نسخه‌ها فهرست‌های مختلف را دیده است، اظهار کرد: به دست آوردن نسخه‌ها دشوار است و من نهایتا توانستم به همین پنج نسخه‌ای که در کتاب به آن اشاره شده دست پیدا کنم.
وی همچنین با اشاره به مقاله‌ای که درباره عالی شیرازی در مجله دهخدا به چاپ رسانده، گفت: مقالات دیگری نیز در همین زمینه در آینده چاپ خواهم کرد و امیدوارم بتوانم آثار دیگرعالی شیرازی را نیز چاپ و منتشر کنم.
در ادامه جلسه نیز آقای رودرا گائورا شرست، سفیر هند در ایران، در سخنانی کوتاه از فعالیت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در زمینۀ احیای میراث مشترک تقدیر کرد و سپس هدایایی از سوی وی به سخنرانان جلسه اعطا شد.
رونمایی از مثنوی منّ و سلوی با حضور سخنرانان نشست و سفیر هند در ایران پایان‌بخش این نشست علمی بود.