«کارستان هنر ایرانی» رونمایی شد

میراث مکتوب- کتابِ «کارستان هنر ایرانی» گزیده‌ای نفیس از شاخص‌ترین آثار هنرهای کتاب‌آرایی از مجموعه نسخ خطی، کتاب‌های چاپ سنگی و اسنادِ متعلق به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با حضور جمعی از اساتید هنرشناس و علاقمندان به هنر ایرانی به حضور علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران و فاطمه صدر معان پژوهش و منابع دیجیتال این سازمان در مرکز همایش های بین المللی این سازمان رونمایی شد.

«کارستان هنر ایرانی» نشان دهنده ذوق و هنر انسان ایرانی است

فاطمه صدر، معاون پژوهش و و منابع دجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ضمن خوش‌آمد گویی به میهمانان حاضر، توضیحاتی درباره کتابِ «کارستان هنر ایرانی» ارائه کرد وگفت: این کتاب گزیده ای از گنجینه هنرهای موجود در نسخ خطّی و آثار چاپ سنگی و همچنین برخی از اسناد هنری و مرقعات است. یکی از ویژگی های مهمِ «کارستان هنر ایرانی» در معرض دید قرار دادن نسخه هایی است که محدود به آثار هنر یایرانی و خط نوشت ها نمی شوند و برخی از آثار هنری که در اسناد و طومارهای این کتابِ ارزشمند وجود دارند؛ بیانگر این مطلب است که اسناد و حتی کتاب هایی که جنبه حقوقی، سیاسی و اجتماعی داشته اند، با ظرافت های هنری نوشته شده اند و این مهم حاکی از ذوق و هنر انسان ایرانی است.

وی ادامه داد: در واقع نویسنده حتی وقتی می خواسته طومار غیر هنری بنویسد و یا پیامی انتقال دهد باز هم از دست از هنر برنداشته و مطالب طوماری و اسنادی خود را به خط زیبا در کنار هنر آرایه آمیخته و برای آیندگان به ارمغان گذاشته است. البته آثار هنری از اسناد موجود در این مجموعه همه داشته های سازمان نیست؛ بلکه گزیده ای از آنها انتخاب شده است و امیدوارم این اثر در جامعه هنری به منظور بررسی های علمی، فرهنگی، ادبی و دستارردهای هنری مفید و سودمند باشد.

آثار هنری وسیله ای برای بیان حقیقت است

محمدعلی رجبی، استاد فلسفه هنر و از مدیران پیشکسوت فرهنگی کشور با ابراز خرسندی از انتشار کتابِ «کارستان هنر ایرانی» گفت: با انتشار این این کتاب ارزشمند، برگی دیگر از هنر کتاب آرایی وجود و حضور پیدا کرد. زمانی که کتابِ «شاهکارهای نگارگری» را چاپ کردیم بسیاری از اهل فن گفتند که اثرات چاپ این کتاب بعد  از گذشت سال ها تاثیرعمیقی بر هنرهای تجسمی ایران خواهد داشت و همین اتفاق هم افتاد زیرا این تاثیرگذاری نه تنها در حوزه هنرهای تجسمی بلکه در سایر هنرها هم به وضوح دیده می شد.بنابراین هر کتابی از این دست که منتشر شود تاثیرات مختلفی بر وجوه هنری خواهد گذاشت کما اینکه در طول تاریخ هم شاهد این تاثیرات بوده ایم.

این استاد فلسفه هنر افزود: زمانی که سخن از کتاب آرایی به میان می آید در درجه نخست سراغ تزئین کتاب می رویم در حالی که آرایه صرفا مشمول کتاب آرایی نمی شود. بلکه معانی و تعاریف هنری مختلفی غیر از تزئین هم دارد که از جمله آرایش نفس که جزو آرایش‌های انسانی است. انسان های بزرگوار و هنرمندان ارجمند ایرانی همواره گفته اند اگر قرار باشد هنرتان آرای4شی خوبی داشته باشد اول باید خودتان آرایش نفس درستی داشته باشید. به واقع اولین درسِ ورود به سلک هنر کار  برای رضای معبود است. وقتی به آثار نگارگری قدیم و جدید ایرانی نگاه می کنیم متوجه می شویم که نکته مهمی درآن نهفته است. هنرمندان قدیم در آثار خود دوباره سازی طبیعت را نکردند و سعی نداشتند مانند هنر امروز غرب امضای خویش را به عنوان اثر هنری تحویل دهند. در واقع ما در دوره ای زندگی می کنیم که متاسفانه امضاها ارزش پیدا کردند نه خود اثر هنری. اما در قدیم هنرمند اثر خود را امضا نمی کرد در واقع پس از اتمام کار  آن را متعلق به اراده الهی می دانست و به همین دلیل است که هنر او هنری حقی می شود و حق تاریخ ندارد و ازلی و ابدی است.

رجبی تاکید کرد: امروزه آثار هنری متعلق به چهارصدسال پیش را دوباره چاپ می کنیم و با احترام ورق می زنیم و از صفحه به صفحه آن درس جدید می گیریم؟ به گفته آمار بخش هایی از دیوان مولانا همچنان ترجمه می شود و جزو پرفروش کتاب های آمریکا می شود. چه نکته ای در اشعار مولانا وجود دارد که هنوز در تاریخ مانده و به عنوان یکی از پر فروش ترین کتاب های سال معرفی شود؟ به اعتقاد من آنچه در آثار بزرگانی از این دست ماندگار مانده حقیقت است. حقیقت گمشده ای است که متاسفانه در نظام آموزش جدید ما وجود ندارد چراکه آموزش ما مبتنی بر آموزش های هنری غربی است. این در حالی است که آنچه در فرهنگ ما به عنوان ارزش وجود داشت این بود که تا چه اندازه ما در آثارمان پرده از حقیقت بر می داریم. بنابراین به زعم من آثار هنری وسیله ای برای بیان حقیقت است.

سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران باید به استانداردسازی در زمینه دسترسی به نسخ برسد

در ادامه مراسم رونمایی از کتابِ «کارستان هنر ایرانی» مجید فدائیان استاد هنرهای سنتی با بیان مشکلات و مسائلی برای دسترسی به منابع نسخ خطّی گفت: سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران به عنوان یک نهاد مادر در بخش کتابخانه ای و جمع آوری منابع ساز کار مشخصی دارد. اما در بخش نسخ خطّی و آثار قدیمی مواردی وجود دارد که باید تمهیداتی برای آن اندیشید تا بتوانیم نسخه خطّی را به نسخه چاپی تبدیل کنیم که خب سختی ها و مرارت هایی بسیاری دارد که بخشی از آن مربوط می شود به صنعت چاپ و کیفیت رنگ ها. اما بخش مهمتر مربوط به سنت نادرستی است که در مراکز اسنادی و نسخ خطی برای نشان دادن و در معرض دید گذاشتن نسخ خطّی است. این سنت از گذشته در این سرزمین بوده و پنهان کردن نسخه های نفیس و از دسترس دور نگه داشتن به نوعی در این سرزمین نهادینه شده است که امروزه با توجه به عصر اطلاعات و دسترسی گسترده به اطلاعات تصویری و متنی باید برای حفظ هویت ملی و فرهنگی در این زمینه بازنگری هایی صورت بگیرد.

فدائیان استاد برجسته هنر «گل و مرغ» ادامه داد: امروزه تمام مراکز مهم کتابخانه ای و اسنادی دنیا آثار خود را دیجیتال و در معرض دید همگان قرار می دهند و حتی نمونه های با کیفیت اسناد در دسترس پژ.هشگران و اهالی فن است. بنده بنا بر تجربه شخصی خود عرض می کنم که در نقاط بسیاری از ایران کار و پژوهش کرده ام و در این مسیر همواره با موانعی در دسترسی به نسخ مواجه بوده ام که این سنت باید توسط نسل جدید شکسته شود و خوشبختانه شاهد هستیم با تولد کتابِ «کارستان هنر ایرانی» این سنت توسط کتابخانه ملی و حسن محمدی مدیر انتشارات موسسه کتاب آرایی ایرانی شکسته شده و شاهد حرکتِ مهم فرهنگی هستیم.

وی تصریح کرد: سخن بنده به این معنا نیست که آثار بی حساب و کتاب در دسترس همگان قرار گیرد. خیر اینگونه نیست . چون چگونگی برخورد با کتاب آداب و رسومی دارد و مواجه شدن با نسخ خطی و آثار قدیمی بسیار متفاوت تر از کتب چاپی است. بنابراین در این زمینه نیاز به استانداردسازی داریم. و سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران به عنوان متولی این بخش باید به این استانداردسازی در زمینه چگونگی دسترسی به نسخ برسد و آنها را به نحو شایسته در اختیار عکاسان و پژوهشگران قرار دهد.

این استاد هنرهای سنتی در پایان صحبت های خود با اشاره به ویژگی های کتابِ «کارستان هنر ایرانی» گفت: این کتاب از نظر فنی و گرافیک ویژگی های منحصر به فرد و استانداردِ کتاب های مرجع را دارد . گرافیک بسیار ساده یکی از ویژگی های کتاب است، زیرا اجازه می دهد آثار موجود در کتاب به خوبی دیده شود. از سوی دیگر گردآورنده نسخ در این کتاب تا جایی که توانسته قطعات و نسخ را کامل آورده است. آقای محمدی با انتخاب چاپخانه خوب، رنگ ها، طرح روی جلد، خوب فوت و کپشن های کوتاه و کمترین اشتباه این کتاب را به عنوان الگویی از هنرهای مختلف منتشر کرده است.

ایرانیان خطّ نستعلیق را ابداع کردند تا بتوانند فارسی را خوشنویسی کنند

امیر احمد فلسفی استاد خوشنویسی و نستعلیق‌نویسی با اشاره به بخش های مربوط به خوشنویسی که در این کتاب آمده است، توضیحاتی ارائه کرد و گفت: بخش مهمی از کتاب به هنر خوشنویسی اختصاص دارد که بنده از این فرصت استفاده می کنم و به بخش هایی که مربوط به خوشنویسی است، اشاره می کنم. خوشنویسی در غرب آسیا و خاورمیانه، از کشورمان ایران شروع شده است. به این معنا که خوشنویسی هنری ایران را در آثار پیش از اسلام می توان دید و پیشینه آن به صورت مستند از مانی وجود دارد. در اسنادی که به مقدار اندک باقی مانده، نشان می دهد که او نقاش و خوشنویس بوده و همانطور که گفته های خودش را به تصویر کشیده؛ نوشته های خود را نیز به زیبایی خطاطی کرده است.

وی ادامه داد: از آنجائیکه امپراطوری ساسانی گستره وسیعی داشته در فرمان ها احکام و اسنادی که از دوران ساسانیان به جا مانده  می توان مطمئن گفت که خوشنویسی در دربار ساسانی رواج داشته است و بنده می خواهم به نقش ایرانیان در خوشنویسی اسلامی در چهار بخش اشاره کنم. در بخش نخست خطوط اولیه ای است که بعد از اسلام مرسوم شد و فراوانی یافت و آن خطی است که ما امروزه به عنوان خط کوفی آن را می شناسیم که در ایران شاخه مهمی از خط کوفی توسط خوشنویسان دوره ساسانی شکل گرفت و توسعه پیدا کرد. و خطّ کوفی به دو شاخه بزرگ شرقی کشورهای اسلامی و غربی کشورهای اسلامی تقسیم شد.

امیر احمد فلسفی ادامه داد: خط کوفی تا قرن 6  ادامه پیدا کرد و اوج رواج این خط که در این کتاب نیز آمده، بین قرن 1 تا 4 هجری بوده است و ایرانیان سهم مهمی در توسعه توجه و گوناگونی خط کوفی داشتند.به تدریح از قرن حدود 4 ، یک ایرانی الاصل به نام «ابن مقله» تنوعی در خطوط اسلامی ایجاد می کند و از حدود 40 نوع خطی که وجود داشت 6 نوع خط را به سامان رساند که به خطوط 6 گانه مشهور است.اواخر سال 700 قمری ایرانیان برای اینکه فرمان ها و نامه ها را به گونه ای بنویسند که باب ذوق آن روزگار باشد، خطّی را انتخاب کردند که خطّ تعلیق نامیده شده که نمونه ای از این خط در اسناد ایلخانی وجود دارد و به عنوان قدیمی ترین نوع خط ایرانی در این کتاب نیز چاپ شده است .

این استاد خوشنویسی و نستعلیق‌نویسی اظهار داشت: اواخر قرن 8 خط نستعلیق ابداع شد تا با آن بتوانند فارسی را خوشنویسی کنند در حقیقت ایرانیان با نستعلیق برای زبان خود خطّی را انتخاب کردند که به فوریت جزو خطوط هنری شد و این خط بدو تولد در کتاب های نفیس و اشعار فارسی در ابتدا از شیراز آغاز و در ادامه در تبریزی به اوج خود رسید و چه بسا حافظ هم دستی در قلم نستعلیق داشته است. خط دیگری که مثل نستعلیق زیبا است و نمونه هایی از آن در این کتاب چاپ شده خط شکسته نستعلیق است که آثار بسیار بدیع و زیبای آن در کتابخانه ملی نیز موجود است.

وی یادآور شد: بخش سوم و مهم خوشنویسی ایران است از قرن هفتم شروع و تا امروز هم ادامه دارد ولی وجود دارد ولی اوج آن اواخر دوره تیموری و تمام دوره صفوی، دوران قاجار را شامل می شود. مرحله چهارم که بعد از یک فطرت 50 ساله آمد خوشنویسی اخیر است که به طور کلی خوشنویسی ایرانی تولدی دیگر پیدا کرده است و تنوع بسیاری در خطوط ایرانی و کوفی به وجود آورد.

در پایان این نشست حسن محمدی گردآورنده کتاب «کارستان هنر ایرانی» و مسئول موسسه کتاب آرایی ایرانی با بیان این مطلب که انتشار این کتاب حاصل یک کار گروهی بوده است؛ گفت: مجموعه آثاری که در این کتاب آمده است بخشی از هویت فرهنگی ما است و ارزش آنها بسیار بالایی دارد و باید در معرض دید قرار گیرد. بنده در این کتاب می خواستم  ادای دین به همه هنرمندان درگذشته ای که آثارشان را منتشر کرده ام، داشته باشم و امیدارم توانسته باشم حق مطلب را به درستی ادا کنم.

در پایان مراسم کتابِ «کارستان هنر ایرانی» رونمایی شد.

لازم به توضیح است این کتاب در برگیرنده خوشنویسی، نقاشی ایرانی، تذهیب، تشعیر و تجلید در پنج بخش نسخه‌ها، مرقع‌ها، قطعه‌ها، طومارها و سندها است. بخش خطی کتاب، بسیار غنی و شامل ۵۳ نسخه نفیس، ۳۱ اثر از ۱۳مرقع، ۵۸ قطعه، ۳ طومار و ۱۰ سند می شود.این کتاب به دوزبان تدوین شده است و ذیل هر تصویر، توضیحاتی درباره اثر ذکر شده است؛ مقدمه و دیباچه این کتاب نیز به دو زبان فارسی و انگلیسی نوشته شده است و در قطع رحلی بزرگ با 296 صفحه توسط انتشارات مؤسسه کتاب‌آرایی ایرانی و انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به چاپ رسیده است.