میراث مکتوب – زبان بلخی یکی از زبانهای ایرانی میانهٔ شرقی است که برای چندین سده در میان ساکنین مناطق شمالی افغانستان رواج داشته است. سرزمین کهنسال بلخ در شمال افغانستان واقع است و از آن هم در اوستا و هم در کتیبهٔ داریوش در بیستون یاد شده است. بلخ در پی حملۀ اسکندر مقدونی به مدت دویست سال در زمرۀ مناطق یونانی نشین درآمد. بنظر می رسد که در طول این مدت تمدن هلنی و نیز استفاده از زبان و خط یونانی در کنار زبان محلی بلخی در آن رواج یافته است.
سرزمین بلخ از اواسط سدۀ دوم پیش از میلاد به تصرف قبایل یوئه جی یا تخاریان درآمد و از آن پس به نام آنها «تخارستان» نامیده شد. کوشانیان یکی از همین قبایل بودند که از اوایل دورۀ مسیحی به قدرت رسیدند و به گسترش متصرفات خود پرداختند تا سرانجام امپراتوری کوشانی را برپا کردند. این امپراتوری که در حدود یک سده دوام یافت، در دوران قدرت، بخش قابل توجهی از آسیای مرکزی تا شمال هندوستان را در بر می گرفت. در این دوران زبان بلخی به عنوان زبان رسمی جایگزین زبان یونانی شد اما استفاده از خط یونانی در کنار خطوط دیگر از جمله خط بلخی و خروشتی بویژه در اوایل حکومت کوشانیان ادامه یافت. در عهد ساسانی، فرمانروایی کوشانیان روی به زوال نهاد و بخش غربی آن سرزمین به تصرف دولت ساسانی درآمد و آنها فرمانروایانی با نام «کوشان شاهان» بر آن گماردند. زبان بلخی علی رغم دو سدۀ تسلط اسکندر مقدونی و جانشینان او بر این سرزمین هیچگاه از رونق نیفتاد.
سرزمین بلخ امروزه استان کوچکی در شمال افغانستان است که به فاصلۀ ۲۲ کیلومتری مزارشریف و ۶۴۳ کیلومتری کابل واقع شده و رود جیحون از شمال شرقی آن می گذرد. اما همانگونه که اشاره شد این سرزمین کهنسال، تاریخی دیرینه در حافظۀ خود دارد که آغاز آن در غبار زمان ناپیداست. خاموشی منابع مربوط به هزارۀ اول پیش از میلاد، بویژه دورۀ پیش از فرمانروایی هخامنشیان سبب می شود که نتوانیم تصویر روشنی از اوضاع تاریخی و ساختار سیاسی این سرزمین به دست دهیم. اما گزارش ها و یافته های تاریخی و زبانشناسی مربوط به دوره های بعدی امیدهای تازه ای را در بازشناسی زبان، تاریخ و فرهنگ سرزمین بلخ بیدار کرده و امروز پژوهشگران با تلاش گسترده ای به کنکاش در این یافته ها پرداخته اند.
در دهۀ ۱۹۹۰ م، انبوهی از اسناد ارزشمند بلخی کشف شد که بیشتر آن ها از طریق بازار پیشاور از بازارهای بین المللی سر درآورده و به مجموعه های خصوصی در لندن و دیگر مراکز راه یافت. محتوای بسیاری از این اسناد عبارت از نامه ها و مکاتبات میان افراد است. این اسناد بر چرم، پارچه و حتی بر قطعات چوب نوشته شده اند. افزون بر سکه ها و مهرها، مهم ترین کتیبه های به دست آمده از بلخ عبارتند از کتیبه های سرخ کتل، کتیبۀ سه زبانۀ دشت ناموور، کتیبۀ تنگ سفیدک، کتیبۀ پله مید، کتیبۀ دلبرچین و نوشته های پراکنده دیگری است. همچنین تازه ترین یافته ها در این زمینه نامه های اقتصادی، حقوقی و بودایی است که در دو مجلد توسط نیکلاس سیمز –ویلیامز بررسی و مطالعه و منتشر شده است. این اثر شاید نخستین گام در معرفی زبان و آثار ادبیات بلخی است که به منظور آموزش این زبان تدوین شده است. بدیهی است کشف آثار تازه و بررسی یافته های زبان بلخی در تکوین و و گسترش این زبان و کسب آگاهی های بیشتر از زبان های ایرانی نقش چشمگیری خواهد داشت.
درآمدی بر زبان بلخی تألیف دکتر محمود جعفری دهقی استاد فرهنگ و زبانهای باستانی و ایران شناسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و عضو شورای عالی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در ۲۷۳ صفحه از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چاپ و منتشر شده است.