ویژگی مهم امارت بخارای قبل از برآمدن اتحاد جماهیر شوروی در این جمله خلاصه می‌شد: «این منطقه به دلیل پایگاه هویتی فکر و اندیشه پارسی از موقعیت ممتاز و منحصربه فردی برخوردار بود.» آنچه بدین ویژگی جنبه تأثیرگذاری را می بخشید میزان قابل ملاحظه ای از «میراث نیاکان» پارسی گوی ما و آنها، در آن جغرافیا بود که یا اصالتاً در این مناطق به تحریر درآمده، یا از بازارهای ری، نیشابور، بغداد، شامات و مصر ابتیاع شده و انتقال یافته، و یا توسط مکاتب و مدارس پُرشمار از طلاب بخارا، سمرقند، خجند، خوارزم، تِرمذ، فرغانه و… استنساخ و گردآوری شده بود. این آثار با مصداق قرار دادن آنچه که باقی مانده است بدون تردید یکی از ذخایر مهم دنیای اسلام در حوزه فرهنگ و زبان، علم و اندیشه، فقه و کلام، و سنن و آداب است. به دلیل کثرت منابع فارسی این مجموعه، عملاً می توان چنین نتیجه گرفت که میراث مورد اشاره مؤید بخشی از تأثیر و جایگاه ایرانیان در تمدن اسلامی و تاریخ بشری است.
مجموعه مورد اشاره پس از این تغییرات در ساختار اداری- سیاسی منطقه به صورتی پراکنده منتشر شد. در ازبکستان سیاست تجمیع آثار و انتقال آنها به مرکزیت سیاسی ازبک نشین تاشکند در دستور قرار گرفت. از این رو کتابخانه‌های کهن بخارا، خوارزم، فرغانه، سمرقند و… یا انتقال یافت و یا تخلیه شد. در پس این رویداد، برخی از آثار توسط خانواده های تاجیک رانده شده به کوهستان های شرقی – یعنی منطقه تاجیکستان امروزی- وارد شد و در کتابخانه ها و مراکز متعدد جای گرفت. مهمترین این مراکز به ترتیب انستیتوی دستخط‌های آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان بود و پس از آن کتابخانه های فردوسی شهر دوشنبه و اُورا تپه در نزدیکی خجند را می توان نام برد که مأوای آثار مورد اشاره گردیدند. با مرور زمان و جمع آوری نسخه های خطی از روستاها و شهرها به ویژه منطقه اسماعیلی نشین بدخشان بر کمیّت و قوت آثار جمع آوری شده افزوده شد و در نهایت به جهت کثرت تحقیقات و تتبعات تاجیکان و نیز بر اثر راهنمایی های شخصیت برجسته ای همچون استاد لاهوتی (ایرانی پناهنده شده به تاجیکستان) که بر منصب وزارت فرهنگ آن جمهوری تکیه زد، تصاویر متعددی از نسخه های منحصربه فرد تاشکند و سایر مناطق اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز گردآوری و بر ارزش این گنجینه افزود.
طی اواخر سال ۱۳۹۱ با توجه به دریافت تصاویر رقومی شده برخی از متون موجود در ماورالنهر، و از سر توجه و دقت وزیر وقت امور خارجه جناب آقای دکتر سید علی اکبر صالحی، امکانی میسر گردید که کار مطالعه این آثار و شناسایی آن آغاز شود. بلاشک آثار این مجموعه حائز اهمیت مهمی در مطالعات ایرانشناسی، زبان فارسی، تصوف و عرفان، ماوراءالنهر شناسی، و سرانجام عقاید و اندیشه های مذهبی اعم از اسماعیلیه بدخشان تا شعبات و فروع مذاهب حنفی و شافعی پراکنده در منطقه را شامل شده است.
اگر تصمیم بر این باشد که به معرفی مختصر برخی از نوادر این مجموعه توجه شود عناوینی و نمونه هایی همچون موارد زیر را می توان مورد اشاره و مصداق قرار داد که از دو منظر قالب و ساختار (نفاست دستنویس)، و مضمون و محتوا حسب مورد معرفی میگردند:
۱- دستنویسی کهن از «التفهیم لأوائل صناعه التنجیم» بیرونی به خط ثلث جلیّ که دارای خصایص سبکی زبانی و املائی سدههای ۶ و ۷ هجری قمری است. [فی المثل مراعات قانون کهن دال و ذال پارسی، دنباله دار بودن الفهای میانین کلمات، گاف پارسی به صورت که [با یک سرکش] و گاف تازی به صورت S و…]، در ترقیمه این نسخه کاتب نام خود را نمیآورد، فقط رقم تاریخ ۶۲۸ یزد جردی [یزدگردی] در آن درج شده است. (نسخه ۰۱۳۸). نکته شایان یادآوری آن است که این نسخه در تصحیح «التفهیم» مرحوم همایی استفاده نشد. لذا از این دستنویس میتوان برای اصلاح و ایضاح ابهامات راه یافته در بعضی نسخ چاپ استاد همایی بهره برد. گفتنی است نسخه اساس «التفهیم» چاپ ایشان رقم ۵۳۸ق را دارد و پس از آن دستنویس تاریخدار دیگر، کتابت اواخر قرن ششم را بر صفحه دارد.
۲- کلیات سعدی شیرازی (متوفی ۶۹۱ق) نفیس و کهن. نفاستش از وجنات ظاهری آن پیداست و قدمتش به جهت رقم کتابت آنست، آن هم سنه ۶۶۹ق. اگر چنانچه کاتب گمنام این اثر، این تاریخ را درست ضبط کرده باشد میبایست گفت، این دستنویس قدیمترین نسخهای است که از آثار سعدی وجود دارد و به آنچه از قلم سعدی درآمده نزدیکتر است چه در ایام حیات سعدی کتابت شده است. گفتنی آنکه بنابر اقوال مشهور نخستین گردآورنده کلیات سعدی «علی بن احمد بن ابی بکر بیستون» است که در سال ۷۲۶ق دست به جمع آوری ۲۲ رساله سعدی اعم از غزلیات، قصائد، طیبات، خبیثات، ضواتیم و… زده است. قدیمترین نسخه تاریخدار مورد استفاده مرحوم فروغی در تنظیم کلیات متعلق بود به «لُرد گرینوی انگلیسی» در لندن که جزو ماترک وی بوده و تاریخ ۷۲۰ق را در ختام داشته است. (نسخه شماره ۰۴۷۱).
۳- السّتین الجامع للطائف البساتین (یا أحسن القصص) در موضوع وعظ و تذکیر از تاج‌الدین ابوبکر احمد بن محمد بن زید الطوسی. (نسخه شماره ۰۰۹۵) در فهارس موجود در ایران از این اثر ذکری یافت نشد.
۴- «مبکیّات» با موضوع اندرزهایی زاهدانه در تفسیر آیات آخرتنگر قرآن (در دو قطعه) که همانا از آثار کرامیان ماوراءالنهر باشد (ن. ک: رونق المجالس ابوخمص عمر سمرقندی) (نسخه های ۰۰۱۲ و ۰۰۱۳)
۵- دستنویس ارجمند و کمتر شناختهشده کتاب «سیر سلف الصالح» به عربی، دیگر نسخه مهمی است که شایسته امعان نظر بیشتر است. مؤلف اثر ابوالقاسم اسماعیل بن محمد بن فضل بن علی قرشی طلیحی تیمی اصبهانی است (مطابق مندرجات نسخه) که آن را در سال ۵۲۱ق پرداخته است. از خصایص ظاهری آن نسخ قدیمی متن است که با توجه به رقم کتابت (۱۱۱۷ق) توسط پاینده محمد بن دوست محمد نجاری – بر فرض صحّت تاریخ کتابت- باید گفت که کاتب به مانند عدهای از کُتّاب متأخّر تمایل به شیوه ناسخان متقدّم داشته و بر منهج کهنهگرایی میرفته است (مثلاً اغلب بغداد را بصورت بغداذ و بغداذی نوشته!) مصنّف به ذکر احوال صحابه و تابعین و اتباع تابعین بصورت حروف معجم ابتدا کرده و در خِتام متن بر ترجمه احوال مشایخ و کبار صوفیان و عرفا میپردازد. (حدود بیش از ۲۰۰ تن که با شمار تعداد صحابه و تابعان حدود ۵۹۵ ترجمه حال بدست میدهد). آنچه اینجا در خور یادآوری است، شیوه تألیف اثر است که مطابق دیباجه آن بصورت املاء و استملاء بوده است (… و کان قد اقترح علیَّ جماعه من أهل العلم أن املی علیهم فی ذکر سیر السلف و أحوالهم…). نکته مهم آنکه چون متن از یک نویسنده اصفهانی و در اصفهان به تألیف درآمده، در ۵۲۰ ق یک سال پس از تألیف «مجمل التواریخ» کتابت شد. فوائد و نکات قابل توجهی نسبت به اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اصفهان در عهد سلجوقیان خاصه در موضوع مفاخر و مشاهیر آن منطقه و بالأخص مشایخ صوفیه اصفهانی الأصل یا ساکن در اصفهان که در کتب طبقات صوفیه موجود مثل خواجه عبدالله انصاری، سلمی نیشابوری و هجویری به این وفور وجود نداشته را آورده است، از اینرو در پارهای موارد، آگاهیهای موجود در این اثر یگانهاند. به روشنی باید گفت بخش پایانی کتاب عنوان «طبقات الصوفیه» دارد برای نمونه در ذیل ذکر شماره ۵۷۰ میآورد: «طبقه اخری من المتصوفه و العارفین…». در منابع و فهارس موجود نشانی از وجود دستنویسی از این اثر در مخازن و کتابخانه‌های ایران بدست نیامد و تنها سراغی از آن در کتابخانه الأزهر مصر بدست آمد. این اثر با کد شناسه ۱۲۴۱ قابل بازیابی است.
۶- نسخهای کهن در موضوع مواعظ و حکم و نصایح که عمده خطاباتش به شاه وقت و پسرانش بوده و باید از نوع کتابهای نصیحه الملوک، تحفه الملوک و سیر الملوک باشد. آنچه که مایه تأسف است آنکه «اول و آخر این کهنه کتاب افتاده است»، لکن نخستین بخش بازمانده و موجود در نسخه «باب پنجم در صفت چاکری» است! و بخش دیگر که موجود مانده «باب هفتم در آداب پسران پادشاه» است. در وصف اوضاع ظاهری این دستنویس باید گفت که دو صفحه آغازین مذهب و مشعّر است و اوراق زیادی از آن وصّالی شده است. از خصایص گویشی و املایی آنکه گویا متن در هند سمت تألیف یافته و در پارهای مواضع، کلمات هندی میآورد. واژههایی مانند جنانج (بجای چنانچه)، کی (بجای که) در سراسر متن و در بعضی جاها قاعده کهن دال و ذال پارسی مرعی شده است. این نسخه با کد شناسه ۱۰۳۵ قابل مطالعه است.
۷- نسخهای از ذخیره خوارزمشاهی از سید اسمعیل حسینی جرجانی که تاریخ کتابت ۶۰۵ق داشته است (به نسخ). با این حساب این دستنویس کهن قریب صد سال با زمان تألیف اثر در ۵۰۶ق فاصله دارد. شوربختانه نسخه علاوه برافتادگی در انجام، از گفتار سیم ذخیره را از ابتدا دارد. قانون قدیم دال و ذال پارسی در همه موارد رعایت شده است، مثل باذ، بدیذ، آیذ و… . ولی از کاتب رقمی نمانده است. نسخه با کد شناسه ۱۱۳۲ قابل بررسی است.
۸- دستنویس «التصریف» در پزشکی به عربی در شرح اسماء و عناوین و مصطلحات طبّی از مؤلفی مجهول، خط نسخه به نسخ است و با توجه به افتادگی در آغاز از باب دوم مقاله ۲۹ آغاز می‌شود. گویا نسخه مدتی در دست یا تملّک پزشکی یهودی بوده که در بخش پایانی موجود نسخه (بجهت ناقص بودن در آخر)، چهار پنج سطر مطالبی به خط عبری نگاشته شده است که در میان این سطور عبری، تاریخ کتابت نسخه به عربی درج شده: «… کتب حادی عشر شوّال سنه سبعین و ستمایه…» (= کتابت ۶۷۰ق) از مجموعهای با کد شناسه ۱۲۰۲ (۱).
۹- از همین مجموعه مشتمل بر آثار پزشکی (با کد ۱۲۰۲) نسخهای از کتاب «الروضه الطبیّه» عبیدالله بن جبرئیل بن بختیشوع(متوفی قرن دوم هجری) که گویا گزینشی است از اثر دیگرش تذکره الحاضر و زاد المسافر موجود است که به خط نسخ قدیم و کاغذ نخودی فراهم آمده و مشتمل بر ۵۰ باب است که نظیر بسیاری از تألیفات پزشکی بازمانده از عهد نهضت ترجمه بصورت سؤال و جواب آمده است. متن مصدر به مباحث عقلی و فلسفی است مثل کلیات خمس و قاطیغوریاس به مشکی و شنگرف. کتابت سده ۷ق. (با اولویت (۲)).
۱۰- عنوان الشرف الوافی بعلم الفقه و التاریخ و النحو و العروض و القوافی: از «شیخ امام علامه شرف الدین اسمعیل بن ابی بکر مُقری شغدری شاوری شرجی یمانی مؤلف الارضاد رحمه الله» (مکتوب به نسخ در صفحه بدرقه). این اثر دائره المعارفی در موضوعات پیش گفته در عنوان ترتیب یافته و کتابت این دستنویس در ۱۱۲۸ق است به خط لطف الله بن عنایت الله قاری (ظ: قادری). از دانشهای سابق الذکر تنها بخش فقه آن برجای مانده است. با این همه در دیباچه کتاب از محتویات بخش‌های مختلف آن نام میبرد و با توجه به آنکه در بخش تاریخ آن تنها به دولت رسولیان یمن که از ۶۲۸-۸۵۸ق در تَغِز حکومت داشتند، میپردازد. میبایست تصنیف آن دوران بوده باشد. از پساوند شَغدری نویسنده نیز پیوستگی قبیلهای وی روشن می‌شود چه، آل شغدر از قبایل آل سلیمان ساکن در نجران یمن بودهاند. علاوه بر این از وجنات بیان در خطبه کتاب- که گفته آل محمد اهل الله اند که بواسطه ایشان شریعت و سنت محمد (ص) محفوظ میماند- و نیز خاتمه بخش فقه که قسمت موجود کتاب نیز هست «و صلی الله علیه محمد و آله و سلّم غایه التسلیم منه فی دارالنعیم» چنین برمیآید که وی از زیدیان دانشمند یمن است. از خصایص کتابت متن نخست آنکه نثر اثر بصورت سه ستون با حروفی که به شنگرف نوشته شده از هم متمایز گشته که چنین مینمایاند که هر صفحه در سه ستون است. دیگر آنکه الفهای میانین کلمات برخلاف سایر دستنویسهای این مجموعه سر کشیدهاند نه دُم کشیده مثل: وإن عفا، و ما، و ثلاثمائه، و مایه، و ایضاً. همچنین مصنّف در مقدمه تصریح میکند که این کتاب بزرگی است که هنوز بر من در این زمینه کسی سبقت نجسته است. کد شناسه این نسخه ۰۸۳۲ است. ضمناً از این اثر دو نسخه در این مجموعه تاکنون یافت شده است.
۱۱- کتابی کهن به پارسی به خط نسخ در موضوع احادیث اخلاقی و عبادی بر منهج از بعینیات که متأسفانه از آغاز و انجام افتادگی دارد. از ذکر سلسله مشایخ هنگام نقل احادیث چنین برمیآید که اعظم اساتید و شیوخ مصنّف از خطّه خراسان و فرارود بودهاند. فیالمثل در نخستین بخش موجود از دستنویس، سلسله اساتید را بدینصورت آورده: «اخبرنا الشیخ القاضی الإمام الأجل الزاهد… ابوالیسر محمد بن محمد السنفی قال… بخاری، قال… سبحانی قال… ینجیکثی قال… استروشنه ای قال.. ترمذی و… . خصایص گویشی چندی در متن دیده می‌شود و مزید بر این بر بعضی کلمات اعراب گذاشته شده که حاکی از گونه گویشی کاتب است. با این همه قاعده دال و ذال پارسی در آن مراعات نشده است. گویا مؤلف اثر را با توجه به بخش‌های باقیمانده از مبحث «توحید» آغاز کرده سپس وارد مبحث «صلوه» می‌شود. ضمناً اشعاری به تازی در خلال مباحث و احادیث میآورد که به شنگرف ترجمه آن را بعد از عنوان «بارسی» بدست میدهد. ساختار متن به گونهایست که هر فصل از این کتاب پس از ذکر یک حدیث به چهل مطلب با چهل حدیث متناسب با آن میپردازد. ابتدای کتاب با فصل دوم آغاز شده و فصل انتهایی موجود آن فصل سی و نهم است (که به ظنّ غالب در چهل فصل ترتیب یافته بوده است. با کد شناسه ۱۰۰۰).
۱۲- نوروزنامه در احکام نوروز اثر خواجه عبدالحکیم ترمذی (م سده ۴ق) رسالهای است مختصر از کاتبی به نام محمد شریف بدخشانی نجاری و کتابت ۱۲۴ق. (نسخه شماره ۱۱۸، اولویت ۲) فی المثل در این باب که چنانچه نوروز منطبق با هریک از روزهای هفته در هر سال شود، چه فوائد و مضارّی در آن سال در راه است.
۱۳- رساله «کشف الغطاء» اثر شمس الدین محمد کشّیی صاحب حدائق الحقائق (متوفی ۶۲۵ق) از شاگردان امام فخر رازی در موضوع حکمت و عرفان. (نسخه شماره ۰۱۳۵ (۶)).
۱۴- خلاصهُ الحیاه فی أحوال الحکماء و الأعیان أثر احمد بن نصرالله تتوی در موضوع تاریخ علوم و حکماء، البته این دستنویس به افتادگیهای چندی مبتلاست. (نسخه شماره ۰۱۱۹)
۱۵- «مَسلکُ المتّقین» که منظومهای است فقهی- کلامی از ناظم با نام خواجه یعقوب که قسمت عمده آن را فقه حنفی تشکیل میدهد و تا حد زیادی به مبالغی از منابع فقهی- اصولی و کلامی میپردازد.[در میانه شمسه زرینی که در صفحه عنوان آمده از نام کتاب و متعلق بودنش به کتابخانه سلطنتی سید محمد خوارزمشاه یاد شده است.] تاریخ کتابتش ۱۲۷۷ق است (نسخه شماره۰۰۶۴).
۱۶- نسخهای از «ذخیره الملوک» از عارف نامبردار ایرانی سید علی حسینی همدانی (م ۷۸۶ق) در لوازم و قواعد سلطنت و احکام حکومت و ولایت (در موضوع اندیشه سیاسی) مع الأسف تاریخ کتابت ندارد (نسخه شماره ۰۲۲۱).
۱۷- دستنویسی از «درّ العجائب» در تصوف، مشتمل بر احادیثی نبوی و حکایات پارسی.تاریخ کتابتش ۱۲۸۰ق است. مع ذلک نام مؤلّف و هم کاتب هر دو مجهولند و در فهارس موجود در ایران نیز ذکری از این اثر و مؤلف آن نرفته است. (نسخه شماره ۰۰۹۷)
۱۸- مَیامِنُ التّرجمان و مؤنس الإنسان به پارسی، نسخهای است در خور، و در موضوع تصوف این کتاب ترجمهای است از «لؤلؤیّات» به تازی اثر ابو مطیع مکحول بن فضل نَسَفی. (نسخه شماره ۰۰۴۲).
۱۹ – اثری است به نام لطایف الاذکار للحُضار و السُفار که شمس الدین ابوجعفر محمد بن عمر بن عبدالعزیز معروف به ابن مازه آن را در اواسط قرن ۶ق تألیف نموده است. این اثر تاکنون در مجموعه آثار این فقیه بزرگ حنفی عصر سلجوقی معرفی نشده است. چه بسا دلیل این کم توجهی به خاطر نگارش آن به زبان فارسی است. ابن مازه بخاری حنفی که در ربیع الاول ۵۶۶ و پس از ۵۵ سال زندگی درگذشت از سوی سلطان سلجوقی به عنوان فقیه الفقهاء قلمروی گسترده دولت سلجوقی در شرق با مرکزیت بخارا منصوب شد. وی در سال ۵۵۲ق بر آن شد که به سفر حج مبادرت ورزد و با گذر از سرزمین ایران و عراق راهی مکه شد. رساله حاضر سفرنامه حج این فقیه بزرگ حنفی در عصری است که نزد مورخان اسلامی به قرن فقه معرفی می شود. شاید ویژگی منحصربه فرد این نسخه یگانه و نویافته آن باشد که او در سفر به حج به زیارت مرقد ائمه مدفون(ع) در بقیع رفته، آنگونه که خود توصیف کرده همچون یک مسلمان معتقد به مذهب امامیه به زیارت این مکان پرداخته است و از عبارات و کلماتی استفاده کرده که لااقل در روایات تاریخی آن دوران کمتر نشانه ای را می توان به اهل سنت منسوب داشت. اعتبار شخصی این فقیه حنفی شناخته شده نزد اهل سنت و تأکیدات وی در این خصوص که متأسفانه به دلیل مهجور ماندن این نسخه مورد عنایت پژوهندگان اهل سنت و جماعت واقع نشده، در فضای کنونی دنیای اسلام و در پی دو قرن تلاش برای هدم میراث اسلامی موجود در حجاز حائز کمال اهمیت و اعتبار است.صرفنظر از این بُعد یک ملاحظه دیگر را نیز باید مورد توجه قرار داد و آن تشریح دقیق قبور متبرک ائمه ما علیهما السلام، اشاره به گنبد برافراشته بر فراز آنها و بیان این نکته مهم است که عمارت گنبدداری که قبور در آن واقع شده «مسجد فاطمه(س)» نام داشته است.بدین ترتیب یعنی با پذیرش موقعیت رسمی نمازگاه این مکان مقدس اقدام به هتک حرمت و تخریب مسجدی که بر فراز قبور پاکترین فرزندان رسول خدا(ص) قرار داشته عملی است که در صورت تبیین آن با استناد به نظرات این فقیه بزرگ حنفی برای تمام شعب مذاهب اسلامی مذموم و ناصواب(۹/۸۴۵).
۲۰- کتابتی از جبر و مقابله محمد بن موسی خوارزمی که ظاهراً در قرن ۵ق تقریر شده احتمالاً در جمع اقدم کتابتهای جبر و مقابله قرار گرفته است. تأثیر این اثر بدیع خوارزمی بر ترویج ریاضیات در دنیای اسلام و تحول آن تا حدی که امروزه نظام الگوریتم با استناد به این اثر به خوارزمی ارتباط یافته، بیانی است از اعتبار و اهمیت این نسخه مهم(۷/۶۵۹).
۲۱ – کتابتی از فقه کیدانی که احتمالاً در قرن ۴ق نگاشته شده و در این مجموعه قرار گرفته نیز نسخه منحصر به فرد و بینهایت کهنی از این اثر به شمار می رود(۷/۶۹۵).
۲۲- (۱۱/۱۰۸۶)القواعد که یکی از متون مهم فقه شافعی است و قاضی القضات مصر عزالدین بن عبدالسلام دمشقی مصری آن را تألیف نموده است و اینک در این مجموعه نسخه مورخ ۷۲۱ق جای گرفته است هم احتمالاً در مجموعه اقدم نسخ از این اثر در جهان می باشد.
۲۳- گلستان با رقم تاریخ کتابت ۶۶۲ ق اثری است که در قرون بعد از دستنویس شخصی سعدی شیرازی رونویس شده و کاتب به این نکته تأکید ورزیده است. بنابراین این اثر و نسخه دیگری به شماره ۸/۷۸۳ که کتابتی است از بوستان سعدی با همین تاریخ قرابت یافته و در جمله دیگر نفایس این مجموعه می باشند(۸/۷۸۴).
۲۴- اثری در طب که ظاهراً الشفاء نامیده شده است و از آثار خضر بن علی بن خطاب می باشد با تاریخ کتابت ۶۳۵ ق. این اثر یکی از نسخه های منحصر بفرد علم طب در دنیای اسلام محسوب می گردد که در این مجموعه جای گرفته و اطلاعات ما در خصوص کتابت های دیگری از این اثر نشان از آن دارد که چه بسا این نسخه هم در مجموعه اقدم نسخ این کتاب به شمار آید(۸/۷۵۰).
۲۵- تاریخ بلعمی اثر ترجمه و تکمیل شده نسخه عربی تاریخ طبری که ابوعلی بن ابوالفضل محمد بلعمی وزیر دانشمند آن را به رشته تحریر درآورده هم نسخه ای بی بدیل است که قابلیت استناد علمی فراوانی را دارد(۲۰۰۰).
۲۶- لغت علی صفی تألیف فخرالدین علی صفی به همراه نسخه (۷۷۹) یعنی ظفرنامه بدرالدین کشمیری، همچنین جنگ نامه بیرم علی خان اثر محمد ابراهیم (۲۰۰۴) و عمده التواریخ میر ربیع ابن میر نیاز (۲۰۳۰)، یا تاریخ منظومه (۲۰۴) اثر امام علی قندوزی کامی، و نیز تذکره الشعرای حاجی نعمت الله محترم (۳۹۴)، یا گنج شایگان عبدالرحمن تکمین بخاری (۱۱، ۱۱۴)، همگی نسخه های دستنویس مؤلف و یگانه آثار منحصربه فردی هستند که در این مجموعه قرار دارند(۷۲۷).
۲۷ – تحفه شاهی میرزای عظیم سامی و یا تاریخ همایون (۱۳۲۹) محمدصادق خواجه گلشنی، همچنین نوادر ضیائیه شریف جان مخدوم صدر ضیاء آخرین قاضی القضات بخارای شریف (۲۹۶۸ و ۹۸۳)، نیز همگی همچون نسخه های پیش گفته آثاری است که به دست مؤلف کتابت شده است (۹۲۷).
۲۸ – دو کتابت از نفحات الانس من حضرات القدس است که در زمان حیات مؤلف یعنی مولانا عبدالرحمن جامی کتابت شده و در کنار نسخه های خطی چهار دیوان و لسان الطیر (۱۹۹۰) اثر امیر علی شیر نوائی، یا عیار دانش (۱۳۲۵) اثر ابوالفضل علامی که تنها ۵ سال بعد از تألیف اثر کتابت شده یا کلیات عبید زاکانی (۱۳/۵۵۵) که ۳۵ سال پس از وفات مؤلف تحریر گردیده همه از جمله نسخه های نادری است که در معرفی می توان، آنها را نسخه «پایه» و یا نسخه «اساس» برای هرگونه قضاوتی در خصوص این متون قلمداد نمود(۱۱۸۳ و ۳۲۷۹).
۲۹ – کلیله و دمنه ابوالمعالی نصرالله محمد بن عبدالحمید شیرازی و یا جوامع الحکایات و لوامع الروایات (۳۱۷) اثر جمال الدین عوفی بخاری همچنین طوطی نامه (۳۳۸) از ضیاءالدین نخشبی اگرچه از جمله کتابت های قرن یازدهم قمری می باشند اما به دلیل کامل بودن آنها نسخه هایی بی نظیر و مهم به شمار می آیند(۸۲۹).
۳۰- تنبیه الغافلین اثرابولیث سمرقندی که در ۹۴۸ ق کتابت شده و اختصاص به تصوف دارد(۸/۷۷۳).
۳۱ – تفسیری است ناشناخته و چه بسا بخشی از کشاف زمخشری با تاریخ کتابت ۵۲۸ ق که نسخه ای است ممتاز و کهن(۸/۷۱۴).
۳۲- کتاب الحاوی اثر بی بدیل محمد بن زکریای رازی با تاریخ کتابت ۹۰۵ق واز جمله معتبرترین آثار این مجموعه است(۸/۷۵۱).
۳۳- المفصل فی الشرح المحصل اثری است که آن رانجم الدین کاتب قزوینی تألیف نموده و نسخه حاضر کتابتی کهن از این اثر می باشد(۷/۶۲۳).
۳۴- دیوان حافظ با تاریخ کتابت ۷۶۴ق که آنگونه کاتب نگاشته استنساخی است از دست خط مولف(۱۲/۱۱۱۷).
۳۵ – ذخیره خوازمشاهی در طب اثری از جرجانی که درقرن ۸ قکتابت شده و در مجموعه کتابت های متعدد این اثر نسخه ای مهم تلقی می گردد(۱۳/۱۲۷۲).
۳۶ -کتاب فی الفقه با تاریخ کتابت ۷۸۷ ق که اگرچه هنوز شناخته نشده اما به نظر می رسد نسخه ای مهم باشد (۱۲/۱۱۴۸).
۳۷- مفتاح العلوم سکاکی که کاتبی آن را ۶۵۳ ق رونویس نموده کتابی است در حدیث و از مجموعه نسخ قدیمی این اثر به شمار می آید(۱۲/۱۱۰۸).
۳۸- بوستان شیخ اجل سعدی که رقم۷۲۵ ق را داشته اما مخدوش به نظر می رسد. با این همه به دلیل خط شناسی اثر می توان گفت که نسخه ای قابل استنادی در تحقیقات سعدی شناسی خواهد بود (۱۲/۱۱۸۵).
۳۹- مرقعی از جامی که احتمالاً یکی از شاگردان میر علی هروی خطاط بی بدیل عهد تیموری آن را به احترام استاد خود رقم زده و نام استاد را به جای قلم خود نهاده است و با تاریخ خطاطی۹۸۶ ق اثری هنری در شناخت تحول خط فارسی به شمار می آید(۱۲/۱۱۸۴).
۴۰ -مرصاد العبادموجود در این مجموعه هم نسخه ای کهنی است که نیاز به بررسی عمیق تر برای قضاوت درباره آن وجود دارد(۱۲/۱۱۷۷).
۴۱ – عقیده نامه نسفی نسخه کهنی از قرن ۷ق است که می توان آن را مهم و قابل استناد دانست(۱۲/۱۱۵۳).
۴۲- اختیارات بدیعی در طب با تاریخ کتابت ۹۴۲ قهم کتابتی کامل از این نسخه است(۱۲/۱۱۵۱).
۴۳ -ریاض الانشاء با تاریخ کتابت۹۱۷ق اثری مهم است (۷/۶۶۰).
۴۴ – میر و وزیر تألیف ناصر الدین علی نسخه کهن و ناشناخته و حتی چه بسا نو یافتهای است که باید مورد توجه عمیق قرار گیرد (۷/۶۲۶).
۴۵ – روضه الشهدا این مجموعه می تواند یکی از اقدم نسخ و کاملترین آنها باشد(۸/۷۱۶).
۴۶-مرقع سلطان محمد نور که نشانی است از هنر پیشگام عهد تیموری (۸/۷۶۲).
۴۷- خمسه مزین به مینیاتورکه این نیز اثری است هنری(۸/۷۵۶).
۴۸-شرح معمای رکنی با کتابت ۸۸۴ ق نسخه ای است قدیمی و حائز پژوهش و معرفی (۸/۷۴۱).
۴۹- تاریخ بلعمی۸۹۳ ق اثری است قابل توجه و نسبتا کهن(۱۱/۱۰۳۹).
۵۰- یوسف و زلیخای جامی هم نمونه ای است هنری که نیاز به بررسی زیباشناختی دارد(۱۱/۱۰۰۴).
۵۱ – نظم اثر عرفانی عطار نیشابوری تذکره الاولیاءنسخه منحصر بفردی است از این اثر عطار (۱۵/۱۴۷۱).
۵۲- مقاصد الاولیاء هم نسخه مهمی است درتصوف(۱۵/۲۰۷۲).
۵۳- مرقعی است از عهد تیموری و واجد ارزش هنری(۱۵/۲۰۱۳).
۵۴ – اشارات القران نسخه ای است مهم که نیاز به پژوهش بیشتر برای قضاوت دارد(۱۵/۲۱۸۱).
۵۵- قرآن مترج مفارسی که احتمالاً متعلق به قرن ۶ ق است هم در زمینه ترجمه قرآن و زبان فارسی و فهم مترجمان فارسی از مضامین قرآنی نسخه ای است قابل توجه در تحقیقات علمی(۱۵/۴۶۵۷).
۵۶- خمسه نظامی واجد ارزش هنری(۱/۰۰۱).
۵۷- بوستان دارای نفاست هنری(۶/۵۵۰).
۵۸- شاهنامه نفیس و مهم که می تواند مورد توجه قرار گیرد(۸/۷۹۴).
۵۹- صلوه مسعودی در فقه با تاریخ کتابت ۹۷۹ ق(۱۲/۱۱۵۴).
۶۰ – مرصاد العبادنجم الدین رازی که به ظاهر بی نهایت کهن به نظر می رسد اثر مهمی از این مجموعه است(۱۲/۱۱۷۷).
۶۱ -خلاصه الفتاوی که درقرن ۷ یا ابتدای ۸ ق کتابت شده اثری است فقهی و مهم در این مجموعه (۱۲/۱۱۹۹).
۶۲- سیاست نامه موجود که آن نیز نیاز به پژوهش مستقلی دارد نسخه ای است بسیار کهن، مهم و قابل استناد(۱۲/۱۱۷۲).
۶۳- وقایه الروایه فی المسائل الهدایهبا تاریخ ۷۸۷ قدر فقه(۱۲/۱۱۴۸).
۶۴- نفحات الانس جامی اثری کهن با تاریخ کتابت احتمالی قرن ۹ ق(۱۲/۱۱۸۰).
۶۵- هیئت چغمینی بر اساس الشرح اصول اقلیدس کتابتی است کهن در علم ریاضی از این مجموعه(۶/۵۳۸).
۶۶- کیمیای سعادت غزالی با تاریخ ۸۹۵ ق(۶/۵۱۵).
۶۷- تاج المصادربا تاریخ ۹۷۲ ق(۲/ ۴۶۷).
۶۸- کلیات قاسم انوار با تاریخ۸۹۳ ق(۲/۴۹۶).
۶۹- اناجیل اربعه هم از جمله نسخه های مهم این مجموعه است(۱۱/۱۰۲).
۷۰- رساله در باب موسیقی ملا جامی با کتابت۱۳۶۵ ق که کاتب نگاشته این اثر استنساخ شده از اصل اثری است موجود در بلده روم(۱۱/۱۰۴۹).
۷۱- آثاری چون ذخیره طوسی با کتابت ۹۴۴ ق،التهافه خواجه زاده (متوفی ۸۹۳)اوایل قرن ۱۰ ق وذخیره خوارزمشاهی در طب هم که در۹۸۵ ق کتابت شده از جمله نسخه هایی است که تصویر آنها در این کتابخانه جای دارد و منشأ اصل آنها مشخص نیست.
۷۲- مجموعه ای مهم از آثار اسماعیلیه بدخشان همچون روضه التسلیم خواجه نصیر الدین طوسی، طبقه البیان امیر سید حسن شریف حسینی، زینت الحقایق، رساله شهاب الدین خلیل الله بن علی شاه، خیر البیان، سراج المومن نظمی بدخشانی هم تصاویری از نسخه هایی است که احتمالاً اصل آنها در خاروغ مرکز ایالت بدخشان تاجیکستان قرار دارد.
۷۳- گلشن الابرارهم از جمله نسخه هایی است که تصویر آن از ازبکستان تهیه شده و در قالب این مجموعه قرار گرفته است.
۷۴- دیوان ابی تمام با کتابت درقرن ۸ ق(۱۰/۹۸۶).
۷۵-تذکره الاولیااثر عطار نیشابوری که در قرن ۹ قرونویس شده است (۱۰/۹۶۹).
۷۶- رشحات در تصوف که نیاز به پژوهش افزون تری دارد(۱۰/۹۸۹).
۷۷- کلیات سعدی اثری واجد ویژگی های هنری(۱۰/۹۲۹).
۷۸- نسخه ای در طب که در اوایل قرن ۶ق کتابت شده و مهم به نظر می رسد(۱۰/۹۷۱).
۷۹- سلک السلوک نخشبی هم از مجموعه آثار مهمی است که در این مجموعه جای گرفته است(۱۰/۹۶۰).
۸۰- دیوان کاتبی نیشابوری با رقم ۸۶۳ق نسخه ممتاز و نزدیک به عهد مولف است(۱۰/۹۹۲).
۸۱- خضر خانی نسخه کهن و آن نیز نزدیک به عهد مولف است(۱۰/۹۲۸).
۸۲- دیوان امیر خسرو دهلوی با تاریخ ۹۰۴ق از جمله نسخه هایی نزدیک به عهد مولف به شمار می آید(۹/۸۱۷).
۸۳- (۹/۸۴۳)شرح الاشارات خواجه نصیر الدین طوسی که در۹۳۶ ق کتابت شده است.
۸۴- قرآن کریم نسخه ای مجلل و هنری(۹/۸۴۴).
تهیه و تنظیم این اثر از سید علی موجانی و سید محمد مهدی جعفری شیاده میباشد.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی