میراث مکتوب- ۳۰ آبان در تقویم ایرانی روز بزرگداشت ابونصر فارابی، حکیم و فیلسوف بزرگ ایرانی و روز حکمت و فلسفه نامگذاری شده است. می‌خواستم به این مناسبت یادداشتی بنویسم که خبر ناراحت کننده درگذشت استاد دکتر صمد موحد، از بزرگان حکمت و فلسفه را خواندم، به همراه پیام کوتاه اخوی گرامی‌شان، دکتر محمدعلی به خط زیبای ایشان با این شرح: «الا من اتی‌الله بقلب سلیم[سوره شعرا، آیه ۸۹] بدین وسیله خبر درگذشت برادر دانشمند بسیار دان و اندک‌گوی خود دکتر صمد موحد را به اطلاع دوستان و آشنایان می‌رساند. خانواده، همسر و فرزند او مطابق وصیت کتبی از انجام مراسم ختم خودداری خواهند نمود. محمدعلی موحد ۲۸ آبان ۱۴۰۲».
دکتر صمد (متولد ۱۳۱۵ خورشیدی) سیزده سال از استاد محمدعلی کوچک‌تر بود و نسبت به برادر بزرگ‌ترش در میان اهل فرهنگ و کتاب کمتر شناخته شده. علاقه‌مندان به حکمت و تصوف اما او را به واسطه آثار گزیده و ارزشمندش به خوبی می‌شناسند. دکتر صمد موحد، استاد پیشین دانشگاه خوارزمی، متخصص عرفان و فلسفه اسلامی بود و با تسلط شگفت‌انگیزی که بر زبان عربی داشت، کتاب‌های مهمی را در این حوزه‌ها، تالیف و ترجمه و تصحیح کرد. «سرچشمه‌های حکمت اشراق» یکی از آثار تالیفی اوست که منابع فکری شیخ شهاب‌الدین سهروردی می‌پردازد. دکتر موحد در بخش اول این کتاب پیشینه یونانی حکمت اشراق را از انباذقلس (امپدکلس) و فیثاغوریان تا سقراط و افلاطون و نوافلاطونیان معرفی می‌کند، در بخش دوم با عنوان پرتوی از حکمت خسروانی، به ریشه‌های ایرانی حکمت اشراق نزد فهلویان می‌پردازد و در بخش سوم به قرابت و تجانس حکمت اشراق با عرفان صوفیان مسلمان اشاره می‌کند. دکتر صمد همچنین یکی از اصلی‌ترین مصححان و شارحان شیخ محمود شبستری، عارف و حکیم آذربایجانی قرن‌های هفتم و هشتم هجری است. او مجموعه آثار شیخ محمود شامل گلشن راز، سعادت‌نامه، حق‌الیقین، مرآت‌المحققین، مراتب‌العارفین را تصحیح کرده و شرح داده و همچنین تک نگاری خواندنی و خوبی درباره محمد شبستری با عنوان «عارفی با دو چهره» نگاشته است. این کتاب پیش‌تر با نام شیخ محمود شبستری در مجموعه استادان گذشته نشر طرح نو منتشر شده بود.گزیده گوهر مراد از عبدالرزاق لاهیجی حکیم و متکلم قرن یازدهم و شاگرد و داماد ملاصدرا و گزیده اخلاق ناصری با عنوان کلید سعادت، اثر نامدار خواجه نصیرالدین طوسی فیلسوف، متکلم، ریاضیدان و اخترشناس مشهور ایرانی قرن هفتم هجری قمری، از دیگر تلاش‌های علمی دکتر موحد است. مقدمه‌ها و شرح‌های سودمند عالمانه استاد موحد بر این گزیده‌ها، راهنمای مفیدی برای دانشجویان و پژوهشگران این آثار است. از دیگر خدمات علمی ارزنده دکتر صمد موحد، معرفی عارفان آذربایجان و در راس ایشان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، نیای بزرگ دودمان صفوی قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری است. دکتر موحد در کتاب سیری در تصوف آذربایجان به معرفی کامل حوزه عرفانی آذربایجان می‌پردازد و به تفصیل از نخستین جوانه‌ها و مشایخ پیشکسوت، دوران اوج و شکوفایی عرفان در آذربایجان در حوزه‌های تبریز و اهر و اردبیل و واپسین چهره‌های آن و گرایش به مکتب ابن عربی بحث می‌کند. او در کتاب کوی طریقت هم در نه فصل به حالات و کلمات و تحقیقات شیخ صفی‌الدین اردبیلی می‌پردازد و ضمن معرفی زندگی شیخ و شاخصه‌های طریقه و مشرب او، گزیده‌ای از کلمات و تحقیقات او را با شرح و توضیح ارایه می‌کند. این کتاب هم قبلا با نام شیخ صفی‌الدین اردبیلی در مجموعه استادان گذشته منتشر شده بود.مقدمه‌نویسی، تصحیح، حاشیه‌نویسی و تهیه فهرست برای تحفه‌العالم و ذیل‌التحفه سفرنامه میرعبداللطیف خان شوشتری از سادات نوریه شوشتر و از نوادگان سید نعمت‌الله جزایری، فقیه معروف اواخر صفویه از دیگر خدمات ارزشمند استاد صمد موحد است. در پایان باید از دو کتاب خواندنی و ارزشمندی یاد کنم که دکتر صمد موحد با همراهی برادر فاضل‌شان دکتر محمدعلی تهیه و منتشر کردند. کتاب اول برگردان و شرح ده فص اول از فصوص‌الحکم، مشهورترین کتاب محی‌الدین ابن‌عربی، عارف و دانشور و فیلسوف مسلمان اندلسی قرن‌های ششم و هفتم هجری و بنیانگذار عرفان نظری است. تحلیل‌های ده فص نوشته دکتر صمد موحد است. کتاب دوم رساله سپهسالار نوشته فریدون احمد سپهسالار، از ملازمان خدمت مولانا است که یکی از مهم‌ترین و مفصل‌ترین و قدیمی‌ترین شرح حال‌ها از زندگی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی رومی است. این کتاب با عنوان «رساله در مناقب خداوندگار» منتشر شده است. رساله سپهسالار در سه قسم تنظیم شده؛ قسم اول مقدمات و مقامات سلطان العلما پدر مولانا است، قسم دوم که مفصل‌ترین و اصلی‌ترین بخش کتاب است، شرح کاملی از زندگی مولانا است و قسم سوم مخصوص احوال محقق ترمذی و شمس تبریزی و خلفا و جانشینان مولاناست. در این مختصر کوشیدم به معرفی هر چند اجمالی مهم‌ترین کتاب‌های استاد دکتر صمد موحد بپردازم تا ضمن یاد کرد ایشان، علاقه‌مندان به حکمت و فلسفه را با این آثار آشنا سازم. از آنچه آمد روشن می‌شود که این دانشمند فقید، آثار ماندگار و ارزشمندی در حوزه حکمت و فلسفه و عرفان عرضه داشته و مصداق آن آیه شریفه است که برادر بزرگوارشان در یادداشت کوتاه خبر درگذشت او آورده «آن که با دلی پاک و قلبی سلیم به سوی خدا سفر کرده است». به همراه همه همکاران و دوستانم در روزنامه اعتماد، درگذشت ایشان را به همسر، فرزندان، خانواده محترم و برادر ارجمندشان استاد دکتر محمدعلی موحد، تسلیت عرض می‌کنم و برای ایشان از درگاه الهی صبر و آرامش مسئلت می‌نمایم. با امید.
محسن آزموده
منبع: اعتماد