میراث مکتوب- کتاب «قباله‌های ازدواج در کتابخانه و موزه ملی ملک» (۱۱۹۸ تا ۱۳۷۳ ه.ق.) برپایه سندهای عقدنامه‌های تاریخی گنجینه اسناد این موقوفه با تحقیق و تصحیح مهتا باصفا و مرضیه مرتضوی قصاب‌سرایی منتشر شد.
کتاب قباله‌های ازدواج در کتابخانه و موزه ملی ملک (۱۱۹۸ تا ۱۳۷۳ ه.ق.)» با بررسی و پژوهش بر ۴۸ سند تاریخی موجود در گنجینه اسناد بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران پدید آمده است.
۴۴ فقره از این اسناد، عقدنامه‌های تاریخی از سال ۱۱۹۸ قمری (واپسین سال‌های حکومت زندیه) تا ۱۳۱۹ خورشیدی (اواخر حکومت پهلوی اول) است. بیش‌تر این سندها اما به دوره قاجاریه بازمی‌گردند. یک سند طلاق‌نامه به تاریخ ۱۳۳۲ خورشیدی، یک سند اعلامیه ازدواج، یک نسخه استفتا درباره جاری‌نشدن صیغه عقد و یک سند استخاره‌نامه نیز در کنار عقدنامه‌ها، در پایان این مجموعه آمده است.
مهتا باصفا کارشناس نشر و تبلیغ موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و یکی از محققان و مصححان کتاب درباره پیشینه این پژوهش گفت: «آرشیو اسناد تاریخی کتابخانه و موزه ملی ملک، با داشتن هزاران برگ سند شامل اسناد دیوانی و غیر دیوانی چون اسناد شرعی، حقوقی، مالی، اداری، مکاتبات، تلگراف‌ها و قبوض از دوره صفوی تا عصر قاجار از جایگاهی ویژه برخوردار است. در میان اسناد شرعی- حقوقیِ این مجموعه، قباله‌های ازدواج اهمیتی ممتاز دارند و گستره جغرافیایی آن‌ها، شهرها و توابع استان‌های اصفهان، تهران، فارس، خراسان، مرکزی، لرستان، گیلان، سمنان و کرمان را دربرمی‌گیرد که به شیوه وقف، اهدا یا خرید تهیه شده و همانند دیگر منابع و آثار این مجموعه بسیار نفیس و ارزشمند، اطلاعات ارزنده‌ای از جوامع شهری و روستایی، طبقات گوناگون اجتماعی و اقشار مختلف مردم اعم از علما و روحانیون، درباریان و دیوانیان، شاهزادگان، بازرگانان، بازاریان و کسبه، کشاورزان و دیگر اصناف جوامع آن روزگار به دست می‌دهد».
او افزود: «بسیاری از این اسناد همچنین بسته به طبقه اجتماعی زوجین، دربرگیرنده سبک نوشتاری، متون ادبی و آرایه‌های هنری بسیار نفیسی‌اند و دست‌مایه‌های بی‌بدیل تاریخی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، ادبی و اقتصادی به پژوهشگران وامی‌گذارند. از این‌رو همواره به عنوان اولویت‌های پژوهشی، مورد توجه سندپژوهان در مجالات گوناگون بوده‌اند».
کتاب «قباله‌های ازدواج در کتابخانه و موزه ملی ملک» با پیش‌گفتار، پیشینه پژوهش و درآمد آغاز می‌شود که قباله‌ها را از نظر ساختار محتوایی و شکلی بررسی کرده است. شناسنامه سندها در بخش بعد به ترتیب تاریخی آمده است و قباله‌ها به گونه برگی (طوماری) و دفترچه‌ای مشخص شده‌اند. ۲۶ سند از مجموعه ۴۸ سند کتاب، به گونه برگی‌اند.
از قدیم‌ترین سندهای برگی پژوهش‌شده در کتاب، عقدنامه‌ای به تاریخ ۲۲ شعبان ۱۱۹۸ قمری به پیوست وکالت‌نامه و گواهی‌نامه طلاق به تاریخ ۲۴ ذی‌قعده سال ۱۲۰۶ است و سجلات و مُهر شیخ‌الاسلامی میرزا مرتضی، شیخ‌الاسلام دارالسلطنه اصفهان و جوادآقا، قاضی دارالسلطنه اصفهان را بر خود دارند از دریچه آگاهی‌های تاریخی ارزشمندند.
سند ازدواج میرزا تقی‌خان امیرکبیر و ملک‌نساءخانم معروف به ملک‌زاده‌خانم (عزت‌الدوله)، خواهر تنی ناصرالدینشاه قاجار، از دیگر اسناد ارزشمند برگی یا طوماری این مجموعه به شمار می‌آید که به تاریخ ۲۲ ربیع‌الاول ۱۲۶۵ بازمی‌گردد. این عقدنامه به اندازه‌های ۹۳٫۵ در ۱۳۱٫۳ سانتی‌متر، از نفیس‌ترین و بزرگ‌ترین اسناد برگی این مجموعه است که از نظر محتوایی می‌توان سند دیوانی یا حکم حکومتی نیز دانست.
عقدنامه آقامیرزا علیرضا طبیب فرزند میرزا فتحعلی حکیم با بی‌بی علیّه خانم ملقب به بتول فرزند آقا عبدالرحیم تُرشیزی در ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۰۶، از دیگر سندهای جذاب این کتاب است که تذهیب و محتوای قابل توجه ادبی دارد.
به جز سواد عقدنامه‌ها، عقدنامه‌های کوچک تک‌برگ معمولا به اقشار پایین و متوسط جامعه و عقدنامه‌های طوماری غالبا به اقشار بالای جامعه همچون شاهزادگان، دیوانیان، گروهی از تجّار، حکما و علمای سرشناس تعلق دارند.
بهره‌گیری از عقدنامه‌های دفترچه‌ای از میانه‌های دوره قاجار برای اقشار فرادستِ جامعه رواج یافت. این‌گونه عقدنامه‌ها چند صفحه دارند که بیش‌تر، برگ نخست از تزیینات و رنگ‌های زیبا بهره می‌برد و دیگر برگ‌ها دارای حاشیه و جدول‌کشی‌اند. در میان عقدنامه‌های آرشیو ملک، ۱۸ سند به گونه دفترچه‌ای‌اند که ۲ فقره به دوره پهلوی بازمی‌گردند و چاپی‌اند. قدیم‌ترین عقدنامه دفترچه‌ای در این مجموعه برای آقامیرزا محمدخلیل به سال ۱۳۰۴ قمری بوده است. یک طلاق‌نامه دفترچه‌ای چاپی نیز برای سال ۱۳۳۲ خورشیدی به چشم می‌خورد.
عقدنامه زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک (بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک) فرزند حاج محمدکاظم ملکالتجار و نوّاب قدسیّه [سیده زهرا] فرزند حاج سیدمیرزا عبدالله متولی، از عقدنامه‌های دفترچه‌ای این مجموعه است که به تاریخ ۲۳ شعبان ۱۳۲۴ قمری بازمی‌گردد و آگاهی‌هایی ارزشمند در ساختار محتوایی، شکلی و هنری دارد.
ثبت اسناد برای نخستین بار در سال ۱۲۹۰ قمری به دستور ناصرالدین شاه مطرح و قرار شد در اداره‌ای معین، اسناد به ثبت رسیده و همچون کشورهای پیشرفته به آن‌ها تمبر زده و در دفاتر مخصوص ثبت و ضبط شود. در عقدنامه‌های قاجاری آرشیو ملک، دو نمونه وجود دارد که دارای شماره ثبت در دفتر شرعیات‌اند.
قانون ازدواج و طلاق در سال ۱۳۱۰ خورشیدی تصویب و مقرر شد ازدواج و طلاق در یکی از دفاتر مربوطه مطابق نظام‌نامه به ثبت برسد،. دفاتر ازدواج بنابراین اسناد را در چارچوب دفترچه‌ای با سرفصل‌های مشخص و یکسان به گونه خام به زوجین می‌دادند، سپس نزد سردفتران اسناد رسمی تنظیم می‌شد. این سندهای عقدنامه‌ای از این‌رو شماره ثبت دارند. دو عقدنامه در آرشیو ملک به تاریخ‌های ۱۲ اسفند ۱۳۱۶ و ۲۷ دی ۱۳۱۹ خورشیدی و یک طلاق‌نامه به تاریخ ۸ بهمن ۱۳۳۲ خورشیدی اینچنین‌اند.
پس از فهرست منابع، اطلاعات واژه‌نامه، فهرست تخصصی واژه‌ها و اصطلاحات، همچنین نمایه‌های نام‌های شخصیت‌ها، اماکن، واژه‌ها و اصطلاحات تخصصی، نمایه آیات، احادیث، دعاها، تسمیه و تحمیدیه‌ها و نقش مهرها در پایان کتاب آمده است. نمونه تصویرهای سندها به پیوست تصویرهای نقش مهرهای زوجین، شهود و تمبرها نیز به تفکیک آورده در پایان مجموعه به چشم می‌خورد.
انتشارات کتابخانه و موزه ملی ملک کتاب «قباله‌های ازدواج در کتابخانه و موزه ملی ملک» (۱۱۹۸ تا ۱۳۷۳ ه.ق.) را منتشر کرده و به چاپ رسانده است. دوستداران برای خرید این کتاب می‌توانند به ساختمان کتابخانه و موزه ملی ملک به نشانی «تهران، میدان امام خمینی (ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)» مراجعه کنند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه ملک