میراث مکتوب- دوازدهمین ضمیمۀ فصلنامۀ گزارش میراث، به انتشار مقاله‌ای از مسعود قاسمی با عنوان «ویژگی‌های لغوی و زبانی کهن‌ترین دستنویس فرهنگ البُلغة المترجَم (با نگاهی به دستنویس‌های دیگر و چاپ حروفی آن)» اختصاص یافت.
فرهنگ البُلغة المُتَرجَم فی اللّغة یا البُلغة فی اللّغة یا کتابُ البُلغة تألیف ابویوسف یعقوب بن احمد بن محمد بن احمد قاری کُردی نیشابوری (د. ۴۷۴ ق) یکی از کهن‌ترین فرهنگ‌های شناخته شدۀ عربی به فارسی است که نگارش آن در سال ۴۳۸ق به پایان رسیده است.
قاسمی در مقدمۀ خود بر این اثر نوشته است: «اين اثر يكي از كهن‌ترین فرهنگ‌های شناخته شدۀ عربی به فارسی است که نگارش آن در سال ۴۳۸ق به پایان رسیده است. این فرهنگ حدود 6 هزار لغت بسیط، ترکیب و عبارت عربی دارد که اکثر آنها به فارسی، و بخشی به عربی، تعریف و معنی شده است، البته تعداد معتنابهی از این لغات عربی از معرّبات است. البلغه مانند برخی دیگر از فرهنگ‌های عربی ـ فارسی به گونۀ موضوعی (دستگاهی)، در ۴۰ باب (هر باب شامل چند فصل، و مجموعا ۲۸۳ فصل) تنظیم و تبویب شده است».
قاسمی در ادامه با اشاره به دستنویس‌های این کتاب، به کهن‌ترین دستنویس نسخۀ البلغه در کتابخانۀ مجلس شورای ملی سابق اشاره می‌کند و اعتقاد دارد که این نسخه در صفحۀ معرفی کتاب و همچنین در فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (نک، صدرایی، خویی، ج۳۶، ص۲۲۸) به اشتباه نسخه‌ای از فرهنگ السّامی فی الأسامی دانسته شده و تحت عنوان «السّامی فی الاسامی» معرفی شده است.
از منظر نگارنده ویژگی این دستنویس کهن آن است که اکثر کلمات فارسی آن حرکت‌گذاری شده و لغاتی در آن به کار رفته که در متن چاپ تهران و دستنویس‌های دیگر نیست و یا گونۀ دیگری از آنها است.
نویسنده ضمن یادآوری نکاتی دربارۀ رسم‌الخطّ حروف «پ، چ، ژ، گ» در دستنویس کهن کتابخانۀ مجلس شورا به موارد رعایت شده در این مقاله نیز اشاره کرده است.
در این مقاله، لغاتی که از دستنویس مجلس نقل شده و در نسخۀ اساس کتاب البلغه چاپی (دستنویس کتابخانه بایزید) وجود ندارد، با رسم الخط امروزی و به صورت پررنگ نشان داده شده است؛ ترکیب یا عبارتی که لغت مدخل در آن است و روبروی لغت مدخل آمده، با رسم الخط دستنویس نقل شده است؛ و لغاتی که کاتب با گویش خود زیر و بالای لغات فارسی و عربی نوشته، با همان رسم الخط اصلی و به صورت پررنگ آورده شده است.
علاقه‌مندان می‌توانند متن کامل این مقاله به قلم مسعود قاسمی را در دوازدهمین ضمیمۀ گزارش میراث به سردبیری اکبر ایرانی مطالعه کنند. مدیر داخلی و ویراستار این مجله مسعود راستی‌پور است که دقت لازم در ادیت این مقاله مبذول داشته است.
برای دسترسی به متن کامل ضمیمۀ شمارۀ 12 گزارش میراث کلیک کنید.
مریم مرادخانی