میراث مکتوب- یکی از مهم‌ترین متونی که در زمینۀ موضوع “عجایب‌نگاری” در دوره اسلامی نگاشته شده کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات اثر زکریا بن محمّد بن محمود کمونی قزوینی است که در دو تحریر فارسی و عربی در دست است. تحریر فارسی این متن که گاه از آن بعنوان ترجمۀ فارسیِ متن یاد می‌شود دارای برخی ویژگی‌های زبانی کهن فارسی است چنانکه موجب شده تا برخی از پژوهشگران این احتمال را مطرح کنند که شاید این متن فارسی نیز بر دست مؤلّف به انجام رسیده باشد.
متن عربی اثر نخستین بار به سال ۱۸۴۹ م به کوشش فردیناند ووستنفلد بر پایۀ شماری از مهم‌ترین نسخه‌های متن با تصحیحی خوب در گوتینگن چاپ شده است و بعدها چاپ‌های دیگری از این متن در کشورهای عربی منتشر شد. از تحریر/ترجمۀ فارسی نیز چند چاپ سنگی می‌شناسیم و متن آن نیز یک بار به سال ۱۳۴۰ ش بصورت حروفچینی به کوشش نصرالله سبّوحی –مدیر کتابخانه مرکزی تهران- به شیوۀ غیرعلمی منتشر شده است. در چاپ سبوحی از برخی چاپ‌های سنگی پیشین استفاده شده است چنانکه تصاویر آن چاپ از چاپ سنگی سال ۱۲۸۳ ق طهران -که به اهتمام حاجی محمّدنصیر خوانساری چاپ شده بود- گرفته شده است و متن آن نیز عمدتاً بر پایۀ همان چاپ است امّا در آن چاپ بدین نکته اشاره‌ای نشده است.
اخیراً چاپ تازه‌ای از این تحریر/ترجمه به کوشش آقایان یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه راهی بازار شده که در اینجا نقد مختصر شدۀ آن را درج می‌کنیم.
***
اصولاً آنچه موجب می‌شود تا چاپ تازه‌ای از یک متن فراهم آید، رفع مشکلاتی میباشد که در چاپ‌های پیشین وجود داشته است. این امر معمولاً به دست‌آویز یافته شدن نسخه‌هایی ارزشمند از متن و یا صرف وقت و دقّت بیشتر مصحّحان و مراجعه به مآخذ صورت می‌گیرد امّا در چاپ تازۀ عجایب‌المخلوقات چنین دلایلی به چشم نمی‌خورد. کوشندگانِ این چاپ، دو نسخه از این اثر را که برتری ویژه‌ای بر دیگر نسخه‌ها ندارند مبنای کار قرار داده و با صرف وقتی در حدّ مقابلۀ نسخه‌ها –آن هم با بی‌دقّتی تمام- به چاپ این متن اقدام کرده‌اند. البته قرائنی در متن دیده می‌شود که نشان می‌دهد بخشی از ضبط‌های چاپ جدید، نه بر اساس نسخه‌های مورد استفادۀ کوشندگان، بلکه بر پایۀ همان چاپ سبوحی است. این در حالی است که کوشندگان در مقدّمۀ خود (صص ۷۳ – ۷۴) چاپ سبوحی را بسیار مغلوط دانسته‌اند. انطباق بسیاری از مواضع چاپ جدید با چاپ سبوحی و مغایرت آن‌ها با نسخه‌های کوشندگان گاهی این گمان را پیش می‌آورد که کوشندگان، چاپ صبوحی را حروفنگاری کرده و سپس نسخه‌های مورد استفادۀ خود را با بی‌دقّتی تمام با آن مقابله کرده‌اند به گونه‌ای که حتّی درنیافته‌اند متنی که به چاپ رسیده با نسخه‌هایشان اختلاف دارد.
برای نمونه در نخستین صفحۀ چاپ تازه (ص ۸۱ با احتساب مقدّمه) چنین عبارتی درج شده است: «امّا بعد، چنین گوید احقر العباد». این عبارت دقیقاً برابر با چاپ صبوحی است در حالی که در هر دو نسخۀ مورد استفادۀ کوشندگان چنین است: «امّا بعد، همی‌گوید اصغر العباد».
باز در همان نخستین صفحۀ چاپ تازه عبارتی بدینگونه دیده می‌شود: « الّذی احشرته بالنبوۀ و آدم بین الماء و الطّین». که مطابق با چاپ سبوحی است درحالی که در نسخۀ پرینستون بصورت «الّذی اخترته للنبوّۀ …» و در نسخۀ مجلس بصورت : «الّذی اخترته البوه!» ضبط شده است و کوشندگان، حتّی اشاره‌ای به ضبط نسخه‌های اساس خود نداشته‌اند. در این عبارت سخن از برگزیدن پیامبر «ص» است و اگرچه ضبط «احشرته» می‌تواند معنی داشته باشد امّا ضبط «اخترته» مناسب‌تر بوده و علاوه بر تأیید نسخه‌های کوشندگان، در متن عربی چاپ ووستنفلد (ص ۳) نیز بصورت «اخترته» است.
نیز در صفحۀ دوم آمده: «بعد از آن دیده به صورت او گشوده شود و از آن عجایب‌ها بیند …» که مطابق چاپ سبوحی است امّا در هر دو نسخۀ کوشندگان چنین است: «بعد ازین دیدۀ بصیرت او گشوده شود از آن عجایب‌ها که بیند …». که همین هم درست است و در متن عربی (ص ۴) چنین ضبط شده: «فعند ذلک تنفتح له عین البصیرۀ و یری فی کلّ شیء من العجب».
جالب توجّه اینجاست که نه‌تنها اینگونه اختلافات نسخه‌بدلی مطابق چاپ صبوحی است بلکه اختلافات تحریری نیز مطابق آن چاپ است. برای نمونه در نخستین و دومین صفحۀ متن، عبارتی بدینگونه یاد شده است:
«و در این آیه تفکر کردمی که “افلا یتفکرون فی خلق السموات و الارض” و نفوس انسانی می‌خواهد …».
این عبارات و بویژه آیه‌ای که یاد شده درست برابر با چاپ سبوحی -و چاپ سنگی ۱۲۸۳ ق طهران- است درحالی که در هر دو نسخۀ کوشندگان چنین است:
« و در این آیه تفکر می‌کردم که “افلم ینظروا الی السّماء فوقهم کیف بنیناها” تا انجا که گفته است “رزقاً للعباد” [ق/ ۶ – ۱۱] و چون نفوس انسانی خواهد …».
در متن عربی ووستنفلد (ص ۳) نیز همان آیات مندرج در نسخه‌های کوشندگان درج شده است که هیچ توجّهی بدان نداشته‌اند. باز در چند سطر پایین‌تر آمده:
«قوله تعالی “قل سیروا فی الارض فانظروا” غرض از این نظر تقلب حدقه نیست».
که آیات و متن، مطابق چاپ سبوحی و چاپ سنگی طهران است امّا آیۀ مورد نظر در نسخه‌های کوشندگان بدینگونه است:
«قوله تعالی: “قل انظروا ماذا فی السّموات و الارض” [یونس/ ۱۰۱] غرض از این نظر تقلیب حدقه نیست».
در این عبارت جز آنکه به آیۀ مندرج در نسخه‌ها هیچ اشاره‌ای نشده، واژۀ “تقلب” نیز نادرست می‌نماید و اگرچه نسخۀ مجلس آن را تأیید می‌کند امّا در نسخۀ پرینستون بصورت «تقلیب حدقه» ضبط شده و در چاپ عربی ووستنفلد (ص ۳) نیز چنین است: «و لیس المراد من النّظر، تقلیب الحدقه».
این‌ها برخی از مواردی از ضبط‌های چاپ تازه بر پایۀ چاپ سبوحی است که فقط از دو صفحۀ نخستین به دست می‌آید و مقدار آن در سراسر متن بیش از اینهاست؛ و نشان می‌دهد که ادّعای مصحّحان که نوشته‌اند: «در مواردی به ندرت از نسخۀ چاپ سبوحی (۱۳۴۰ ش) بهره برده‌ایم» چندان هم درست نیست.
***
جز این اختلافات متنِ تصحیحی جدید با نسخه‌های مورد استفادۀ کوشندگان باید به نادرستی‌های فراوانی اشاره کرد که در این چاپ دیده می‌شود. برای نمونه در نخستین صفحه با این نادرستی‌ها رویاروی می‌شویم: «… اثنیت علی نفسک بأفعالا [ص: یا فعّالاً] لما تشاء افض علینا انوار معرفنک [ص: معرفتک] و طهر نفوسنا عن کدورات معصیک [ص: معصیتک] …». همچنین در همان صفحه: «و اصاف [ص: اصناف] المعادن و النباتات» ؛ یا در صفحۀ دوم و سوم متن آمده: «و بدان کوه رفت تا نماز گذارد [ص: گزارد]».
برای دریافتن نادرستی‌های این چاپ در اینجا به شماری از این موارد که مربوط به بخش نجومی اثر است به ترتیب صفحات چاپ تازه اشاره می‌کنیم:
– در صفحۀ ۱۳۰ آمده: «کواکب الحواء الحیّه: صورت زنی است ایستاده …». این توصیف درواقع مربوط به دو صورت فلکی است که به دلیل متداخل بودن آن‌ها معمولاً بصورت یکجا و به نام «حوّا و حیّه» خوانده می‌شوند و نه «حواء الحیّه» و دیگر آنکه مطابق توصیفات متون، این صورت مربوط به یک “مردِ” مارافسای است نه یک “زن”. جالب توجّه اینکه عبارت یاد شده در بالا، در نسخۀ پرینستون به درستی ضبط شده است: «کوکبۀ الحوا و الحیه: صورت مردیست …». این بخش را در نسخۀ مجلس نیافتیم امّا از آنجا که عبارتِ یاد شده در چاپ سبوحی (ص ۳۴) نیز درست است، دانسته نیست که عبارت «صورت زنی است …» را کوشندگان از کجا آورده‌اند.
– در صفحۀ ۱۳۱ پس از توصیف صورت “دلفین” آمده: «کواکب عمود الصلیب: و طایفه‌ای آن را مقدمه‌الفرس گویند. چهار کوکب است از پس دلفین بود …». باید توجّه داشت که پس از صورت دلفین، صورت “فرس اوّل” (قطعۀالفرس) قرار دارد و آنچه بعنوان “عمود الصّلیب” (ذنب الدلفین) شناخته می‌شود نخستین کوکب دلفین است. جالب توجّه اینجاست که این بخش در نسخۀ پرینستون درست ضبط شده است: «کو[ا]کب قطعۀالفرس: و طایفه‌ای مقدمۀ‌الفرس گویند … الخ». اشتباهِ کوشندگان گویا از چاپ سبوحی گرفته شده چرا که در آنجا آمده: «عمود الصلیبه: و طایفه آن را … الخ». این بخش از افتادگی‌های نسخۀ مجلس است.
– نادرستی دیگر در صفحۀ ۱۳۱ چنین است: «دو ستاره است در پی سر طایر [ص: نسر طایر] باشد».
– نیز در صفحۀ ۱۳۶ آمده: «و آن دو کوکب روشن که بر ذنب است محبین خوانند». آنچه در اینجا “محبین” ضبط شده درواقع “محنثین” (سوگند‌شکنندگان) است و بیرونی در التّفهیم (ص ۱۰۵) وجه این نام‌گذاری را توضیح داده است.
– نیز در صفحۀ ۱۳۸ آمده: «میان این ظلیم و آن ظلیم که بر فم حوت است کوکب بسیار است آن را وبال [ص: ریال] خوانند یعنی فراخ نعایم».
-نیز در صفحۀ ۱۴۴ در بخش توصیف منازل قمر آمده: «چون یکی از این منازل غروب کند و رقیب او با صبح برآید، او را نور [ص: نوء] خوانند».
– گاهی تکرار نادرستی نشان می‌دهد که اصولاً کوشندگان آن واژه را نمی‌شناخته‌اند. برای نمونه در صفحۀ ۲۶۳ آمده: «اگر جبال نبودی روی زمین اطلس بودی و مستوی آب دریاها بدو محیط شدی». در این عبارت واژۀ “اطلس” نادرست و “املس” درست است که قرینۀ “مستوی” نیز آن را تأیید می‌کند و در نسخۀ پرینستون نیز درست ضبط شده است. این واژه باز هم در صفحات ۱۵۱ و ۲۶۴ بصورت “اطلس” ضبط شده است و جالب توجّه آنکه ضبط این واژه در چاپ صبوحی (صص ۱۵۱، ۱۵۵) درست است.
آنچه در اینجا یاد شد شامل بخشی از نادرستی‌های متن چاپی مورد گفتگو است. شکل تفصیلی این نادرستی‌ها همراه با اسنادی دربارۀ ضبط درست آن موارد به خواست خداوند در قالب مقاله‌ای در نشریۀ گزارش میراث منتشر خواهد شد.
عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، نگارش زکریا بن محمّد بن محمود کمونی قزوینی، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه، قم، انتشارات مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۹۰ خ.
متن عربی اثر نخستین بار به سال ۱۸۴۹ م به کوشش فردیناند ووستنفلد بر پایۀ شماری از مهم‌ترین نسخه‌های متن با تصحیحی خوب در گوتینگن چاپ شده است و بعدها چاپ‌های دیگری از این متن در کشورهای عربی منتشر شد. از تحریر/ترجمۀ فارسی نیز چند چاپ سنگی می‌شناسیم و متن آن نیز یک بار به سال ۱۳۴۰ ش بصورت حروفچینی به کوشش نصرالله سبّوحی –مدیر کتابخانه مرکزی تهران- به شیوۀ غیرعلمی منتشر شده است. در چاپ سبوحی از برخی چاپ‌های سنگی پیشین استفاده شده است چنانکه تصاویر آن چاپ از چاپ سنگی سال ۱۲۸۳ ق طهران -که به اهتمام حاجی محمّدنصیر خوانساری چاپ شده بود- گرفته شده است و متن آن نیز عمدتاً بر پایۀ همان چاپ است امّا در آن چاپ بدین نکته اشاره‌ای نشده است.
اخیراً چاپ تازه‌ای از این تحریر/ترجمه به کوشش آقایان یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه راهی بازار شده که در اینجا نقد مختصر شدۀ آن را درج می‌کنیم.
***
اصولاً آنچه موجب می‌شود تا چاپ تازه‌ای از یک متن فراهم آید، رفع مشکلاتی میباشد که در چاپ‌های پیشین وجود داشته است. این امر معمولاً به دست‌آویز یافته شدن نسخه‌هایی ارزشمند از متن و یا صرف وقت و دقّت بیشتر مصحّحان و مراجعه به مآخذ صورت می‌گیرد امّا در چاپ تازۀ عجایب‌المخلوقات چنین دلایلی به چشم نمی‌خورد. کوشندگانِ این چاپ، دو نسخه از این اثر را که برتری ویژه‌ای بر دیگر نسخه‌ها ندارند مبنای کار قرار داده و با صرف وقتی در حدّ مقابلۀ نسخه‌ها –آن هم با بی‌دقّتی تمام- به چاپ این متن اقدام کرده‌اند. البته قرائنی در متن دیده می‌شود که نشان می‌دهد بخشی از ضبط‌های چاپ جدید، نه بر اساس نسخه‌های مورد استفادۀ کوشندگان، بلکه بر پایۀ همان چاپ سبوحی است. این در حالی است که کوشندگان در مقدّمۀ خود (صص ۷۳ – ۷۴) چاپ سبوحی را بسیار مغلوط دانسته‌اند. انطباق بسیاری از مواضع چاپ جدید با چاپ سبوحی و مغایرت آن‌ها با نسخه‌های کوشندگان گاهی این گمان را پیش می‌آورد که کوشندگان، چاپ صبوحی را حروفنگاری کرده و سپس نسخه‌های مورد استفادۀ خود را با بی‌دقّتی تمام با آن مقابله کرده‌اند به گونه‌ای که حتّی درنیافته‌اند متنی که به چاپ رسیده با نسخه‌هایشان اختلاف دارد.
برای نمونه در نخستین صفحۀ چاپ تازه (ص ۸۱ با احتساب مقدّمه) چنین عبارتی درج شده است: «امّا بعد، چنین گوید احقر العباد». این عبارت دقیقاً برابر با چاپ صبوحی است در حالی که در هر دو نسخۀ مورد استفادۀ کوشندگان چنین است: «امّا بعد، همی‌گوید اصغر العباد».
باز در همان نخستین صفحۀ چاپ تازه عبارتی بدینگونه دیده می‌شود: « الّذی احشرته بالنبوۀ و آدم بین الماء و الطّین». که مطابق با چاپ سبوحی است درحالی که در نسخۀ پرینستون بصورت «الّذی اخترته للنبوّۀ …» و در نسخۀ مجلس بصورت : «الّذی اخترته البوه!» ضبط شده است و کوشندگان، حتّی اشاره‌ای به ضبط نسخه‌های اساس خود نداشته‌اند. در این عبارت سخن از برگزیدن پیامبر «ص» است و اگرچه ضبط «احشرته» می‌تواند معنی داشته باشد امّا ضبط «اخترته» مناسب‌تر بوده و علاوه بر تأیید نسخه‌های کوشندگان، در متن عربی چاپ ووستنفلد (ص ۳) نیز بصورت «اخترته» است.
نیز در صفحۀ دوم آمده: «بعد از آن دیده به صورت او گشوده شود و از آن عجایب‌ها بیند …» که مطابق چاپ سبوحی است امّا در هر دو نسخۀ کوشندگان چنین است: «بعد ازین دیدۀ بصیرت او گشوده شود از آن عجایب‌ها که بیند …». که همین هم درست است و در متن عربی (ص ۴) چنین ضبط شده: «فعند ذلک تنفتح له عین البصیرۀ و یری فی کلّ شیء من العجب».
جالب توجّه اینجاست که نه‌تنها اینگونه اختلافات نسخه‌بدلی مطابق چاپ صبوحی است بلکه اختلافات تحریری نیز مطابق آن چاپ است. برای نمونه در نخستین و دومین صفحۀ متن، عبارتی بدینگونه یاد شده است:
«و در این آیه تفکر کردمی که “افلا یتفکرون فی خلق السموات و الارض” و نفوس انسانی می‌خواهد …».
این عبارات و بویژه آیه‌ای که یاد شده درست برابر با چاپ سبوحی -و چاپ سنگی ۱۲۸۳ ق طهران- است درحالی که در هر دو نسخۀ کوشندگان چنین است:
« و در این آیه تفکر می‌کردم که “افلم ینظروا الی السّماء فوقهم کیف بنیناها” تا انجا که گفته است “رزقاً للعباد” [ق/ ۶ – ۱۱] و چون نفوس انسانی خواهد …».
در متن عربی ووستنفلد (ص ۳) نیز همان آیات مندرج در نسخه‌های کوشندگان درج شده است که هیچ توجّهی بدان نداشته‌اند. باز در چند سطر پایین‌تر آمده:
«قوله تعالی “قل سیروا فی الارض فانظروا” غرض از این نظر تقلب حدقه نیست».
که آیات و متن، مطابق چاپ سبوحی و چاپ سنگی طهران است امّا آیۀ مورد نظر در نسخه‌های کوشندگان بدینگونه است:
«قوله تعالی: “قل انظروا ماذا فی السّموات و الارض” [یونس/ ۱۰۱] غرض از این نظر تقلیب حدقه نیست».
در این عبارت جز آنکه به آیۀ مندرج در نسخه‌ها هیچ اشاره‌ای نشده، واژۀ “تقلب” نیز نادرست می‌نماید و اگرچه نسخۀ مجلس آن را تأیید می‌کند امّا در نسخۀ پرینستون بصورت «تقلیب حدقه» ضبط شده و در چاپ عربی ووستنفلد (ص ۳) نیز چنین است: «و لیس المراد من النّظر، تقلیب الحدقه».
این‌ها برخی از مواردی از ضبط‌های چاپ تازه بر پایۀ چاپ سبوحی است که فقط از دو صفحۀ نخستین به دست می‌آید و مقدار آن در سراسر متن بیش از اینهاست؛ و نشان می‌دهد که ادّعای مصحّحان که نوشته‌اند: «در مواردی به ندرت از نسخۀ چاپ سبوحی (۱۳۴۰ ش) بهره برده‌ایم» چندان هم درست نیست.
***
جز این اختلافات متنِ تصحیحی جدید با نسخه‌های مورد استفادۀ کوشندگان باید به نادرستی‌های فراوانی اشاره کرد که در این چاپ دیده می‌شود. برای نمونه در نخستین صفحه با این نادرستی‌ها رویاروی می‌شویم: «… اثنیت علی نفسک بأفعالا [ص: یا فعّالاً] لما تشاء افض علینا انوار معرفنک [ص: معرفتک] و طهر نفوسنا عن کدورات معصیک [ص: معصیتک] …». همچنین در همان صفحه: «و اصاف [ص: اصناف] المعادن و النباتات» ؛ یا در صفحۀ دوم و سوم متن آمده: «و بدان کوه رفت تا نماز گذارد [ص: گزارد]».
برای دریافتن نادرستی‌های این چاپ در اینجا به شماری از این موارد که مربوط به بخش نجومی اثر است به ترتیب صفحات چاپ تازه اشاره می‌کنیم:
– در صفحۀ ۱۳۰ آمده: «کواکب الحواء الحیّه: صورت زنی است ایستاده …». این توصیف درواقع مربوط به دو صورت فلکی است که به دلیل متداخل بودن آن‌ها معمولاً بصورت یکجا و به نام «حوّا و حیّه» خوانده می‌شوند و نه «حواء الحیّه» و دیگر آنکه مطابق توصیفات متون، این صورت مربوط به یک “مردِ” مارافسای است نه یک “زن”. جالب توجّه اینکه عبارت یاد شده در بالا، در نسخۀ پرینستون به درستی ضبط شده است: «کوکبۀ الحوا و الحیه: صورت مردیست …». این بخش را در نسخۀ مجلس نیافتیم امّا از آنجا که عبارتِ یاد شده در چاپ سبوحی (ص ۳۴) نیز درست است، دانسته نیست که عبارت «صورت زنی است …» را کوشندگان از کجا آورده‌اند.
– در صفحۀ ۱۳۱ پس از توصیف صورت “دلفین” آمده: «کواکب عمود الصلیب: و طایفه‌ای آن را مقدمه‌الفرس گویند. چهار کوکب است از پس دلفین بود …». باید توجّه داشت که پس از صورت دلفین، صورت “فرس اوّل” (قطعۀالفرس) قرار دارد و آنچه بعنوان “عمود الصّلیب” (ذنب الدلفین) شناخته می‌شود نخستین کوکب دلفین است. جالب توجّه اینجاست که این بخش در نسخۀ پرینستون درست ضبط شده است: «کو[ا]کب قطعۀالفرس: و طایفه‌ای مقدمۀ‌الفرس گویند … الخ». اشتباهِ کوشندگان گویا از چاپ سبوحی گرفته شده چرا که در آنجا آمده: «عمود الصلیبه: و طایفه آن را … الخ». این بخش از افتادگی‌های نسخۀ مجلس است.
– نادرستی دیگر در صفحۀ ۱۳۱ چنین است: «دو ستاره است در پی سر طایر [ص: نسر طایر] باشد».
– نیز در صفحۀ ۱۳۶ آمده: «و آن دو کوکب روشن که بر ذنب است محبین خوانند». آنچه در اینجا “محبین” ضبط شده درواقع “محنثین” (سوگند‌شکنندگان) است و بیرونی در التّفهیم (ص ۱۰۵) وجه این نام‌گذاری را توضیح داده است.
– نیز در صفحۀ ۱۳۸ آمده: «میان این ظلیم و آن ظلیم که بر فم حوت است کوکب بسیار است آن را وبال [ص: ریال] خوانند یعنی فراخ نعایم».
-نیز در صفحۀ ۱۴۴ در بخش توصیف منازل قمر آمده: «چون یکی از این منازل غروب کند و رقیب او با صبح برآید، او را نور [ص: نوء] خوانند».
– گاهی تکرار نادرستی نشان می‌دهد که اصولاً کوشندگان آن واژه را نمی‌شناخته‌اند. برای نمونه در صفحۀ ۲۶۳ آمده: «اگر جبال نبودی روی زمین اطلس بودی و مستوی آب دریاها بدو محیط شدی». در این عبارت واژۀ “اطلس” نادرست و “املس” درست است که قرینۀ “مستوی” نیز آن را تأیید می‌کند و در نسخۀ پرینستون نیز درست ضبط شده است. این واژه باز هم در صفحات ۱۵۱ و ۲۶۴ بصورت “اطلس” ضبط شده است و جالب توجّه آنکه ضبط این واژه در چاپ صبوحی (صص ۱۵۱، ۱۵۵) درست است.
آنچه در اینجا یاد شد شامل بخشی از نادرستی‌های متن چاپی مورد گفتگو است. شکل تفصیلی این نادرستی‌ها همراه با اسنادی دربارۀ ضبط درست آن موارد به خواست خداوند در قالب مقاله‌ای در نشریۀ گزارش میراث منتشر خواهد شد.
عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، نگارش زکریا بن محمّد بن محمود کمونی قزوینی، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه، قم، انتشارات مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۹۰ خ.
معرفی از علی صفری آق قلعه