میراث مکتوب- کتاب نفیس «کتاب آرایی نسخه‌های هنری دوره قاجار با استناد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران» با تحقیق و تالیف حبیب‌الله عظیمی، در قطع رَحلی، کاغذ گلاسه، تصاویر رنگی و با کیفیت، از طرف انتشارات مجمع ذخایراسلامی، با همکاری انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، منتشر شد.
کتاب نفیس «کتاب آرایی نسخه‌های هنری دوره قاجار با استناد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران» حاوی مجموعه ای از تصاویر 77 نسخه نفیس دوره قاجارهمراه با معرفی کامل هر یک از نسخ است. حبیب الله عظیمی نگارنده این کتاب با دانش کارشناسی خود در حوزه نسخه پژوهی هر یک از نسخ مندرج را از جهت محتوایی شرح و بسط داده است.
حبیب الله عظیمی مولف کتاب نفیس «کتاب آرایی نسخه‌های هنری دوره قاجار با استناد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران» و عضو هیأت علمی کتابخانه ملی ایران این کتاب را با همکاری محمد حسین واقف زاده به رشته تحریر درآورده است.
عظیمی در پیش‌گفتار درباره چگونگی نگارش این کتاب نفیس چنین آورده است: «شالوده پژوهش حاضر، حاصل انجام طرح پژوهشی نگارنده با فرهنگستان هنر در سال ۱۳۸۹ و بازنگری و اصلاح و تکمیل مبانی نظری آن در سال 1399 است. در این تحقیق پس از ارائه مباحث علمی و نظری پیرامون آرایه‌ها و تذهیب در نسخ هنری در دوره قاجار، نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی نفیس هنری دوره قاجار انتخاب شده و تصاویری از صفحات مذهب و آرایه دار در بخش‌های مختلف نسخه‌ها همراه با اطلاعات کامل نسخه شناسی آنها در ۴ بخش معرفی شده است.»
محقق و مولف کتاب نفیس «کتاب آرایی نسخه های هنری دوره قاجار با استناد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران» درباره تقسیم انواع آرایه‌ها در بخش‌های مختلف کتاب نیز چنین نوشته است: «رویه رایج و معهود بين مذهبان و نقاشان در کانون‌های کتاب آرایی، تقسیم انواع آرایه‌ها در بخش‌های مختلف کتاب و اختصاص یک یا چند نوع آرایه مشخص به یک بخش خاص کتاب بوده است. به عنوان مثال در اوراق بدرقه کتاب، آرایه‌هایی همچون شمسه و ترنج جا می‌گرفت که در میانه آنها هم نام کتاب یا مؤلف یا یادداشت رسم خزانه و یا مطالب پیش درآمد همچون دعای قبل از تلاوت در نسخه‌های قرآن کریم درج می‌گردید؛ و یا صفحات افتتاح کتاب عمدتا حاوی سر لوح و کتیبه و جدول و حاشیه و طلااندازی بین سطور بود. همچنانکه اوراق میانی کتاب و صفحه اختتام کتاب هم آرایه های مخصوص به خود را داشتند و در آخر پس از اتمام آرایه و تذهیب در اوراق کتاب، جلد هنری متناسب با آرایه‌های اوراق، آنها را در بر می‌گرفت و بدان صحافی می‌شد. پس برای بررسی و تحلیل آرایه‌ها و تزئینات یک نسخه نفیس هنری لازم است تا آرایه‌های موجود در هر کدام از بخش های ذکر شده جداگانه بررسی شود.»
برای بررسی آرایه های دوره قاجار در نسخه‌های خطی نفیس کتابخانه ملی تعداد زیادی از نسخه های نفیس هنری دوره قاجار که در مخزن کتب خطی کتابخانه ملی موجود بود، مورد بررسی قرار گرفت و به گفته مولف این کتاب سعی شده از میان این نسخه های نفیس تعدادی کتاب های آرایه دار انتخاب شوند.
همچنین حبیب الله عظیمی درباره ملاک‌های انتخاب نسخه‌های مندرج در این کتاب نفیس در پیش‌گفتار چنین آورده است: «نسخه‌های انتخابی دارای رقم و تاریخ باشند، به لحاظ درجه نفاست و سبک‌های فرعی هنری متفاوت باشند، مناطق جغرافیایی استنساخ و کتابت نسخه‌ها حتی الامکان متفاوت باشند، به لحاظ محتوای کتاب‌ها حتی الامکان نسخه‌ها متفاوت باشند. همچنین نسخه‌های انتخاب شده از جهت درجه نفاست و کیفیت هنری آرایه‌ها طبقه بندی شد. نخست کتاب‌هایی انتخاب شد که تمام بخش‌های آن دارای آرایه‌های متنوع با ویژگی‌های برتر بودند. بخش‌های مختلف این کتاب‌ها به جهت ظهور و تجلی آرایه در آن بخش‌ها، مشخص شدند و سپس برهمین مبنا، طراحی اولیه برای نحوه ارائه و تبیین آرایه‌های دوره قاجار شکل گرفت. سپس عناصر آرایه‌ها در نسخه‌های انتخابی در بخش‌های شکل گرفته جای گرفت؛ و در آخر ویژگی آرایه‌ها در کاربرگه طراحی شده ویژه فهرست نویسی کتب خطی هنری توصیف شد؛ و در این قسمت سعی شد تا فهرست توصیفی هنری مرتبط با تصاویر انتخاب شده، کامل تر و دقیق تر ارائه شود تا امکان تطبيق انواع آرایه‌ها درکنار یکدیگر و امکان بررسی و تحقیق برای محققان و پژوهشگران در آرایه‌های دوره قاجار فراهم آید؛ علاوه بر آنکه گامی عملی در جهت آموزش فهرست نویسی توصیفی نسخه‌های خطی نفیس باشد.»
تصاویر منتخب از نسخه‌های آرایه دار در کتاب نفیس «کتاب آرایی نسخه‌های هنری دوره قاجار با استناد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران» همراه با کاربرگه توصیفی آنها در ۴ بخش مرتب و ارائه شده است. در فصل نخست مبانی نظری و علمی پیرامون کتاب آرایی و ویژگی‌های تذهیب در دوره قاجار شرح داده شده است. فصل دوم به یافته‌های مرتبط با تزئینات درون متن در نسخه‌های نفیس قاجار و ارائه تصاویر در ۳ بخشِ تزئینات و آرایه‌ها در اوراق اولیه، تزئینات و آرایه‌ها در اوراق میانی اختصاص دارد، تزئینات و آرایه‌ها در صفحه اختتام کتاب اختصاص دارد.
فصل سوم نیز تزئینات برون متن در نسخه‌های نفیس دوره قاجار را دربر می گیرد که در دو بخش تهیه و تدوین شده است. بخش اول مبانی نظری پیرامون انواع جلدهای هنری است و بخش دوم نیز یافته‌های مرتبط با جلدهای نسخه‌های منتخب و ارائه تصاویر نمونه را در بر می‌گیرد.
به گفته حبیب الله عظیمی محقق و مولف کتاب نفیس «کتاب آرایی نسخه‌های هنری دوره قاجار با استناد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران» تحقیق و پژوهش این کتاب دو سال به طول انجامیده است و تهیه و تدوین این کتاب نیز یک سال زمان برده است.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه ملی ایران