میراث مکتوب- پرویز اذکایی، مؤلف، مصحح و پژوهشگر متون تاریخی، با پیوستن به پویش «کتابخوانی ملی» ضمن توصیه به خواندن کتاب «روزنامچه سیاحت» گفت: این کتاب حاوی گزارش سفر غلام الثقلین، از سیاحان هندی، در عصر مشروطه، از هندوستان به عراق، ایران و شامات است. این سیاح در یک خانواده اهل معارف و مشاهیر هندوستان متولد و بزرگ شده و خانواده او شیعه اثنی عشری است؛ او دارای اعتقادات اسلامی قوی و نیز تحصیلات حقوق و فقه اسلامی داشته است.
این نسخه‌شناس افزود: غلام الثقلین استاد دانشگاه «علیگر» در هندوستان بود و از حیث افکار و عقاید پیرو سید جمال الدین اسدآبادی بوده است. مرام و مسلک او وفاق بین ملت های اسلامی و اتحاد در مقابل پیشرفت های غربی بوده است. تا جایی که مطالعات من نشان می دهد او در این امر مجاهدت و تلاش بسیاری می کرده است و مطالبی را بیان می کند که در دیگر کتب نیامده است.
وی در توضیح سفرنامه روزنامچه سیاحت گفت: این سفرنامه شرح سفر نویسنده از هندوستان به کشورهای مختلف است. بخش اول به زندگی، آثار و فعّالیت های غلام الثّقلین اختصاص دارد در بخش دوم جزئیات سفر او به عراق، ایران، باکو، دمشق، مدینه و قاهره و در نهایت بازگشت به هندوستان شرح داده شده است.
اذکایی تاکید کرد: به اعتقاد من این کتاب برای مورخان به خصوص تاریخ‌نگاران و پژوهشگران دوره مشروطه مفید است و با رجوع به این سفرنامه می‌توانند از اوضاع و احوال دوره استبداد صغیر مطلع شوند.
این مورخ با اشاره به ویژگی های سفرنامه «روزنامچه سیاحت» گفت: بیان جزئیات امور و نگاه مردم‌شناسانه این تاریخ نگار و سیاح از ویژگی های این کتاب است که به دید انتقادی نویسنده منجر شده است. اطلاعات مفیدی که نگارنده در این کتاب ارائه می دهد وجه تمایز او با سیاحانی آمده از جغرافیای غرب است. به عنوان مثال در عراق با علمای عراق از جمله میرزا کاظم خراسانی و اصحاب او ملاقات کرده و در ایران نیز با علمای ایران طی ۷۰ روز دیدار و ملاقات داشته و خاطرات خود را به طور دقیق در موضوعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به رشته تحریر در آورده است.
اذکایی نویسنده مطرح همدانی گفت: مطالبی که از خصایص اخلاقی و روحیات ایرانیان در این سفرنامه آمده بسیار جالب است، غلام الثقلین با دید انتقادی مطالب را به رشته تحریر درآورده و مطالعه این کتاب برای نویسندگان امروز که تلاش برای نگارش تاریخ آن دوران هستند؛ مهم و اثر بخش است. در سیاحت‌نامه‌هایی که بنده تا کنون مطالعه کرده ام؛ این مطالب آورده نشده است.
این پژوهشگر افزود: اگرچه ما کتاب‌های زیادی در زمینه تاریخ مشروطه و خاطرات آن روزگار داریم و اطلاعات و اسناد تاریخی از آن زمان به اندازه کافی هست، اما بعضی از اطلاعاتی که این کتاب به ما می‌دهد، در دیگر کتاب‌ها نیامده و در حکم اخباره واحده است که لازم است مورخان دوره مشروطه به این کتاب عنایت کنند زیرا از مراجع مهم دوره استبداد صغیر است. به هر روی این کتاب مهمی در عهد مشروطه است؛ سفرنامه‌ای پر از اطلاعات مردمشناختی که دیگر سفرنامه‌ها کمتر حاوی این اطلاعات هستند.
کتاب «روزنامچه سیاحت» نوشته خواجه غلام‌الثقلین با ترجمه لیلا عبدی خجسته ازسوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر شده است.
