میراث مکتوب – کتاب قطرالندی و بل‌الصدی یک دورۀ نسبتاً کاملی از قواعد عربی به‌ویژه نحو را دربر دارد و با ترجمه و شرح آن به فارسی و رفع ابهامات آن، یادگیری قواعد عربی برای دانشجویان رشته‌های تخصصی آسان‌تر می‌گردد و از سوی دیگر می‌تواند همان کتاب کاربردی موردنظر باشد
.
نویسندۀ کتاب ابومحمد جمال‌الدین عبدالله بن یوسف بن احمد بن هشام انصاری خزرجی مصری در سال 708 هـ.ق در قاهره متولد شد و همان‌جا پرورش یافت. کنیۀ وی ابن هشام است. یکی از نکات قابل تأمل در زندگی او تغییر مذهب است که برخی معتقدند او برای رسیدن به هدف خود از تغییر مذهب ابایی نداشت. وی ابتدا حنفی‌مذهب بود، سپس به مذهب شافعی درآمد و در قبه منصوریه درس تفسیر قرآن می‌گفت و چون نتوانست در مدارس شافعی به مقام والایی دست یابد مذهب خود را به حنبلی تغییر داد و در مدارس حنابله به تدریس مشغول شد.
پرواضح است که ابن هشام برترین دانشمند نحوی زمان خود بوده است و نقش وی در تحول و تطور نحو و احیای آن انکارنشدنی است. با تأمل در آثار وی می‌توان به صدق این مدعا پی برد. همچنان‌که از آثار او پیداست وی هنگام بیان مسائل نحوی، ضمن بررسی آراء دیگر نحویان نظر آنها را تأیید و گاهی با ذکر دلایل متعدد، اسالیب نحوی آنان را با شیوه‌های مختلف مورد نقد قرار می‌دهد که این امر حاکی از کثرت اطلاع و تبحر فوق‌العادۀ او بر مسائل نحوی است.
ابن هشام در علم لغت و نحو سرآمد زمان خود بود و تألیفات بسیاری از خود بر جای گذاشته که نکات مهم و مباحث دقیق و استنباطات شگفت‌آور او حاکی از اطلاعات سرشار و توانایی فوق‌العادۀ او در این علم است. او در نحو پیرو مکتب بغداد است و نسبت به مکتب بصری و کوفی تعصب خاصی ندارد، بلکه گاهی نظر آنها را می‌پذیرد و گاهی نظر آنان را رد می‌کند. می‌توان گفت ابن هشام در اندیشه و تفکر عربی همیشه آزاد بود و خود را اسیر مکتب و روش خاصی نکرد؛ هرچند وی در بسیاری از آثار نحوی خود بیشتر آرای نحویان را برگزیده است؛ ولی باید اذعان داشت به اینکه انتخاب آرای نحویان بصره بر اساس شناخت کامل و صحیح و استنباط و تحلیل دقیق نظریات مطرح شده بود و از روی تعصب کورکورانه و عدم شناخت سبک آنها نبود.
از ابن هشام آثار ارزشمند زیادی بر جای مانده که همین آثار سبب شده نام او در صفحات کتب علمی و دینی و ادبی جهان اسلام با حروف برجسته و زیبا ثبت شود. کتاب «قطرالندی و بل‌الصدی» از مهم‌ترین آثار او به شمار می‌رود. این کتاب میان کتب صرفی و نحوی از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار است. با بررسی این کتاب می‌توان گفت ابن هشام بیشتر نقش معلم را داشته تا مؤلف؛ چون وی در ابتدا قاعده را ذکر می‌کند سپس آن را در قالب شاهدی از قرآن کریم، احادیث نبوی یا بیت شعری توضیح می‌دهد و شاید این امر یکی از دلایل متعددی باشد که این کتاب هنوز هم یکی از کتب مهم و شایع برای تدریس است.
قطرالندی و بل‌الصدی نام کتابی است با صفحاتی اندک که ابن هشام آن را برای مبتدیان تألیف کرده و آن با حجم اندک خود اصول مهم نحو را در خود جای داده است. ابن هشام پس از نوشتن آن دریافت اختصار و کوتاهی کلام در آن یادگیری نحو را با دشواری مواجه کرده است؛ بنابراین تصمیم گرفت خود بر این کتاب شرحی بنویسد و نام آن را «شرح قطرالندی و بل‌الصدی» نهاد. او این شرح را همراه با متن قطرالندی در یک کتاب تدوین کرد و در مقابل متن اصلی کتاب حرف «ص» و شرح آن را حرف «ش» نگاشت تا شرح از متن کتاب قابل تمییز باشد. در این کتاب بیشتر مباحث نحوی مطرح شده و البته بخشی به مباحث صرفی چون مشتقات، وقف و همزۀ وصل اختصاص داده شده است.
در این کتاب ابتدا متن اصلی کتاب قطرالندی بر اساس آنچه در کتاب آمده، ذکر و به طور کامل شکل و اعراب‌گذاری و هر بخش ابتدا به فارسی برگردان شده و سپس بر اساس آنچه در شرح کتاب و نیز هامش آن آمده، متن اصلی کتاب شرح داده شده است. بدیهی است که برای شرح هر بخش افزون بر شرح و هامش خود کتاب، به کتاب‌های دیگری در موضوع صرف و نحو رجوع شده است. بنابراین هر چند در این کتاب شرح ابن هشام به طور کامل ترجمه شده؛ ولی با توجه به آنچه که افزون بر آن آمده، این کتاب افزون بر ترجمۀ کتاب «شرح قطرالندی»، تنها شرحی است که تاکنون به زبان فارسی بر آن نگاشته شده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
مقدمه
فصل اول: کلمه و اقسام آن
فصل دوم: اسم
فصل سوم: فعل
فصل چهارم: حرف و بیان اختلافات در آن
فصل پنجم: کلام
فصل ششم: انواع و نشانه‌های إعراب
فصل هفتم: نکره و معرفه
فصل هشتم: مبتدا و خبر
فصل نهم: باب نواسخ
فصل دهم: باب فاعل
فصل یازدهم: باب نایب فاعل
فصل دوازدهم: باب اشتغال
فصل سیزدهم: باب تنازع
منابع و مراجع
جمال‌الدین محمد بن یوسف بن هشام الانصاری، قطره‌ها: ترجمه، تحقیق و شرح فارسی کتاب «قطر الندی و بل‌الصدی» اثر ابن هشام (جلد اول)، تصحیح: یدالله رفیعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 329 صفحه، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات