میراث مکتوب – مولانا یعقوب چرخی از مشاهیر و عرفای برجسته قرن نهم که در سال 851 هـ.ق در روستایی به نام هلفتو در نزدیکی شهر دوشنبه کنونی (در کشور تاجیکستان) دیده از جهان فروبست و به یک زندگی پر از جوش و خروش و سفر و سیر و سلوک فکری و معنوی پایان داد آثار و تألیفاتی به زبان فارسی بر جای گذاشت که بعدها تأثیر آنها در جامعه اهل شریعت و طریقت محسوس بود و به‌ویژه با ترجمه و تفسیر فارسی قرآن این تأثیر برجسته‌تر می‌نمود و آراء و اندیشه‌ها و همچنین روش زندگی عرفانی و معنوی او می‌‌تواند امروز نیز برای ما از جهاتی آموزنده باشد.
روستای چرخ در افغانستان که زادگاه و موطن این عارف و مفسر و متفکر بود هنوز از مراکز علمی – فرهنگی سنتی به شمار می‌آید که به سبب جنگ‌های داخلی در این دیار صدمات و آسیب‌های فراوانی دیده است و جالب اینکه در چرخ، آرامگاهی نبز به وی منسوب است. چرخی هنوز برای ایرانیان شناخته شده نیست هر چند در تاجیکستان و افغانستان و پاکستان و هندوستان تا حدودی به واسطه چاپ مجدد تفسیر فارسیی وی معرفی و شناخته شده است. ترجمه و تفسیر فارسی وی همواره مورد توجه فارسی زبانان بوده است. آثار فارسی او نیز مانند ابدالیه و نینامه و شرح اسماءالحسنی، حورائیه و انسیه نیز هنوز معروف اهل تحقیق نبوده و بررسی و تحقیق و پژوهش نوین می‌طلبد تا برای همگان شناخته شود. چرخی علیرغم شهرت معنوی که در برخی کشورها به ویژه تاجیکستان و افغانستان پیدا کرده اما تاکنون تحقیق و پژوهش فراوانی درباره آثار و افکار و آراء وی به عمل نیامده است و هنوز هم مطالب ناگفته درباره این عارف متفکر بسیار است.
رساله اُنسیه یکی از رساله‌های کلیدی و مهم مولانا چرخی است که در خصوص سیر و سلوک و آداب طریقت نگاشته شده است و به چندین فصل تقسیم شده که در مباحث پیشین بدان پرداخته‌ایم، آنچه حائز اهمیت است انگیزه چرخی در تألیف این اثر ارزشمند است که نه خواست دیگران بلکه به خواست خودش در تألیف آن اقدام نموده است. وی در دیباچه رساله‌اش می‌فرماید: «بنابرین معنی فقیر حقیر یعقوب بن عثمان بن محمود الغزنوی ثم الچرخی لازال جَدّه کجَده محموداً، خواست که شمه [ای] از سیرت مصطفویه (صلی الله علیه و سلّم) و طریقه مستقیمه که بوی رسیده است از حضرت مخدومی شیخ‌الاسلام والمسلمین قطب المشایخ و الاولیاء فی العالمین خواجه بهاءالحق والدین البخاری المعروف به نقشبند رَحْمَةالله علیه در قید کتابت آورد، تا فواید آن به روزگار بماند و سبب اُنس اصحاب گردد. و ذکر سلسله و احوال عجیبه ایشان بعضی از کبار اخوان شرَفّنا اللهُ و اِیّاهُم بنیل الرضوان کرده‌اند، باقصی الغایه در مقامات. و «درین مختصر بیان سلسله ایشان بطریق اختصار کرده شد. فامّا آنچه بطریق جذبه ترتیب می‌کردند، آنرا بقلم شرح نتوان کرد.» (چرخی، انسیه، 1430ق: 209)
رساله انسیه از همان آغاز تألیف توسط مریدان و منسوبان چرخی استنساخ و در برخی مراکز صوفیه نقشبندیه به احتمال قوی تدریس می‌شده است البته تدریس نه به شیوه مرسوم علوم دیگر، بل به شیوه کتاب‌های سیر و سلوک صوفیه همچون عوارف المعارف و مصباح الهدایه. مقتضای اقبال به این رساله‌ی سلوکی موجب کتابت و رونویسی و بازنویسی آن شده و لذا نسخه‌های رساله انسیه؛ نسبت به سایر رساله‌های چرخی (به جز تفسیر قرآن) افزون‌تر است.
انسیه در آداب سیر و سلوک، مولانا یعقوب چرخی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: نادر کریمیان سردشتی، نشر تمثال. 1396. بها: 40000 تومان