میراث مکتوب – اصول اقلیدس یکی از تأثیرگذارترین متون ریاضی یونان و یکی از مهم‌ترین منابع ریاضیات دورۀ اسلامی به شمار می‌آید.
دانشمندان و ریاضی‌دانان دوره اسلامی شروح متعددی بر اجزاء، مقالات یا تمام این کتاب نوشته‌اند. یکی از این شرح‌ها، شرحی است که ابوالحسن هروی دانشمند ریاضی‌دان کمتر شناخته‌شدۀ ایرانی برمقاله دهم این کتاب (که دربارۀ اعداد گنگ میباشد) نوشته است. این متن براساس چند نسخه خطی تصحیح شده و به زبان فارسی ترجمه شده است.
ابوالحسن اهوازی ریاضی‌دان خوزستانی از چهره‌های درخشان علمی ایران است که متأسفانه تاکنون گمنام مانده است. تاریخ تولد و فوت، استادان و حتی نام دقیق او و پدرش تا حد زیادی ناشناخته مانده و با شک و تردید همراه است. در کتابی که از ابوالحسن اهوازی به دست ما رسیده و «شرح صدرالمقاله العاشره من کتاب اقلیدس» نام دارد نکته‌ای است که می‌تواند راهگشای حل مشکل زمان زندگی او باشد. در فصل پنجم این کتاب مؤلف از ابی‌جعفر خازن اسم برده و خود را پیرو نظریات ریاضی او می‌داند. ابوجعفر خازن ریاضی‌دان ایرانی، از اهل خراسان بوده که در 350 یا 360 ق درگذشته است. با توجه به این موضوع و آنچه استاد ابوریحان بیرونی دربارۀ اهوازی نوشته می‌توان زمان اهوازی را بین 350 ق تا 427 ق دانست؛ یعنی از نیمه دوم سده چهارم که احیاناً تا ربع اول سده پنجم نیز زنده بوده است.
در مورد نام و نسب او نیز بین دانشمندان اختلاف است. ابوریحان در آثار «الباقیه» اسم او را احمد فرزند حسین و عنوان او را کاتب و زوتر او را فرزند ابواحمد حسین کرنیب می‌داند.
از تألیفات ابوالحسن اهوازی تنها دو کتاب به دست ما رسیده است؛ یکی همان رساله «شرح صدر المقاله العاشره من کتاب اقلیدس» است. کتاب دیگر رساله‌ای است به نام «رسالة فی المیزان» که نسخه آن در کتابخانۀ خدابخش در شهر پتنای هند نگه‌داری می‌شود و موضوع آن درباره انواع ترازوها و توزین اجسام است. آثار دیگر اهوازی که تنها اسم آنها در آثار نویسندگان مختلف ذکر شده یا مورد اشاره قرار گرفته؛ ولی نسخه‌ای از آنها بدست نیامده است، به شرح زیر است: معارف الروم، الصیدنه فی الطب، کتابی در اعتراض به روش خوارزمی در محاسبات نجومی به طریق هندی و کتابی در فن کتابت.
فیثاغورس حکیم یونانی اصل و منشأ و ماهیت تمامی مظاهر وجود اعم از مادی و معنوی را عدد می‌دانست. پیروان او اعداد مربوط به فواصل الحان موسیقی و نست‌های فواصل سیارات را پیدا کردند و چون کامل‌ترین اعداد را عدد 10 می‌دانستند بر این باور بودند که تعداد سیارات ده تا است. آنها همه کیهان را یک هماهنگی موسیقی و عدد می‌دانستند ولی مراد آنها از عدد فقط اعداد گویا و صحیح بود یعنی اعداد اندازه‌پذیر که با واحد معینی قابل شمارش بودند و به عبارت دیگر آن واحد به اندازه معینی در آنها می‌گنجید. اولین روابط کمی بین اجزای مثلث قائم الزاویه را فیثاغورس پیدا کرد که با قضیۀ هندسی که هنوز هم با نام این حکیم بزرگ شناخته می‌شود مشخص گردیده است. معروف است که فیثاغورس به شکرانه کشف این قضیه برای خدایان فدیه داد. اما هنگامی که او یا یکی از شاگردانش با به‌کاربردن همان قضیه درباره مثلث قائم الزاویه متساوی الساقین متوجه شدند که در چنین مثلثی اندازه وتر بر حسب اضلاع آن با هیچ مقیاسی قابل شمارش نیست برای آنها پرسشی مطرح شد که اصول اعتقادیشان را به زیر سؤال برد. می‌گویند یکی از شاگردان به نام هیپاسیوس که این نقطه ضعف را فاش کرد از طرف مریدان به مرگ محکوم شد و در دریا غرق گردید. یونانیان اینگونه کمیت‌ها را که نمی‌توانستند با کمیت واحد اندازه‌گیری کنند «گنگ» نامیدند.
در این کتاب از نسخه‌های زیر استفاده شده است: 1. نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شماره 949 که تاریخ کتابت آن 899 هجری است .2. نسخۀ دانشکدۀ ادبیات (دانشگاه تهران) به شمارۀ 4/284 عکسی 2/6032 از جملۀ کتاب‌های اهدایی امام جمعۀ خوی که در قرن دهم هجری کتابت شده است. 3. نسخۀ کتابخانۀ خدابخش پتنا در هندوستان مکتوب در 696 هجری به شماره 3/2928. 4. نسخۀ کتابخانۀ ایاصوفیه (استانبول) به شماره 2/2742. 5.نسخۀ برلین به شماره 4/5923 در کاتالوگ کتابخانۀ سلطنتی پروس. 6. نسخۀ پاریس (کتابخانۀ ملی) به شمارۀ 2467. 7. نسخۀ کتابخانۀ لیدن به شماره 19/14 OR فهرست وورهووه. 8. نسخۀ دیگر کتابخانۀ لیدن به شماره 7/1024. 9. نسخۀ کتابخانۀ احمدیه تونس به شماره 3/5482 .10. نسخۀ آستان قدس رضوی به شماره 12079 از کتاب‌های اهدایی مرحوم سیدجلال الدین طهرانی.
برای این کار نسخه کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شماره 949 اساس قرار داده و موارد اختلاف با سایر نسخ را در حاشیه ذکر شده است. افتادگی‌ها و تصحیح‌های متن اساس را نیز با استفاده از نسخ دیگر در متن آن جا داده شده است. در مورد علاکت‌گذاری اشکال هندسی در متن اصلی کتاب مانند سایر نوشته‌های ریاضی قدما از حروف عربی استفاده شده ولی در اینجا حروف عربی متن رساله را نگاهداشته و از تناظر آنها با حروف لاتینی و بعضاً یونانی استفاده شده است.
عناوین بخش‌های این کتاب به شرح زیر است:
زندگانی و آثار ابوالحسن اهوازی
تاریخچۀ اعداد گنگ
چگونگی تصحیح و ترجمه
متن عربی رساله اهوازی
ترجمۀ فارسی رساله اهوازی
شرح اصطلاحات ریاضی قدیم به‌کار برده‌شده در رسالۀ اهوازی
نظریۀ درجه دوم‌های گنگ در ریاضیات قرون وسطی در مشرق زمین
نمایه
اصول اقلیدس یکی از تأثیرگذارترین متون ریاضی یونان و یکی از مهم‌ترین منابع ریاضیات دورۀ اسلامی به شمار می‌آید. دانشمندان و ریاضی‌دانان دوره اسلامی شروح متعددی بر اجزاء، مقالات یا تمام این کتاب نوشته‌اند. یکی از این شرح‌ها، شرحی است که ابوالحسن هروی دانشمند ریاضی‌دان کمتر شناخته‌شدۀ ایرانی برمقاله دهم این کتاب (که دربارۀ اعداد گنگ میباشد) نوشته است. این متن براساس چند نسخه خطی تصحیح شده و به زبان فارسی ترجمه شده است.
ابوالحسن اهوازی ریاضی‌دان خوزستانی از چهره‌های درخشان علمی ایران است که متأسفانه تاکنون گمنام مانده است. تاریخ تولد و فوت، استادان و حتی نام دقیق او و پدرش تا حد زیادی ناشناخته مانده و با شک و تردید همراه است. در کتابی که از ابوالحسن اهوازی به دست ما رسیده و «شرح صدرالمقاله العاشره من کتاب اقلیدس» نام دارد نکته‌ای است که می‌تواند راهگشای حل مشکل زمان زندگی او باشد. در فصل پنجم این کتاب مؤلف از ابی‌جعفر خازن اسم برده و خود را پیرو نظریات ریاضی او می‌داند. ابوجعفر خازن ریاضی‌دان ایرانی، از اهل خراسان بوده که در 350 یا 360 ق درگذشته است. با توجه به این موضوع و آنچه استاد ابوریحان بیرونی دربارۀ اهوازی نوشته می‌توان زمان اهوازی را بین 350 ق تا 427 ق دانست؛ یعنی از نیمه دوم سده چهارم که احیاناً تا ربع اول سده پنجم نیز زنده بوده است.
در مورد نام و نسب او نیز بین دانشمندان اختلاف است. ابوریحان در آثار «الباقیه» اسم او را احمد فرزند حسین و عنوان او را کاتب و زوتر او را فرزند ابواحمد حسین کرنیب می‌داند.
از تألیفات ابوالحسن اهوازی تنها دو کتاب به دست ما رسیده است؛ یکی همان رساله «شرح صدر المقاله العاشره من کتاب اقلیدس» است. کتاب دیگر رساله‌ای است به نام «رسالة فی المیزان» که نسخه آن در کتابخانۀ خدابخش در شهر پتنای هند نگه‌داری می‌شود و موضوع آن درباره انواع ترازوها و توزین اجسام است. آثار دیگر اهوازی که تنها اسم آنها در آثار نویسندگان مختلف ذکر شده یا مورد اشاره قرار گرفته؛ ولی نسخه‌ای از آنها بدست نیامده است، به شرح زیر است: معارف الروم، الصیدنه فی الطب، کتابی در اعتراض به روش خوارزمی در محاسبات نجومی به طریق هندی و کتابی در فن کتابت.
فیثاغورس حکیم یونانی اصل و منشأ و ماهیت تمامی مظاهر وجود اعم از مادی و معنوی را عدد می‌دانست. پیروان او اعداد مربوط به فواصل الحان موسیقی و نست‌های فواصل سیارات را پیدا کردند و چون کامل‌ترین اعداد را عدد 10 می‌دانستند بر این باور بودند که تعداد سیارات ده تا است. آنها همه کیهان را یک هماهنگی موسیقی و عدد می‌دانستند ولی مراد آنها از عدد فقط اعداد گویا و صحیح بود یعنی اعداد اندازه‌پذیر که با واحد معینی قابل شمارش بودند و به عبارت دیگر آن واحد به اندازه معینی در آنها می‌گنجید. اولین روابط کمی بین اجزای مثلث قائم الزاویه را فیثاغورس پیدا کرد که با قضیۀ هندسی که هنوز هم با نام این حکیم بزرگ شناخته می‌شود مشخص گردیده است. معروف است که فیثاغورس به شکرانه کشف این قضیه برای خدایان فدیه داد. اما هنگامی که او یا یکی از شاگردانش با به‌کاربردن همان قضیه درباره مثلث قائم الزاویه متساوی الساقین متوجه شدند که در چنین مثلثی اندازه وتر بر حسب اضلاع آن با هیچ مقیاسی قابل شمارش نیست برای آنها پرسشی مطرح شد که اصول اعتقادیشان را به زیر سؤال برد. می‌گویند یکی از شاگردان به نام هیپاسیوس که این نقطه ضعف را فاش کرد از طرف مریدان به مرگ محکوم شد و در دریا غرق گردید. یونانیان اینگونه کمیت‌ها را که نمی‌توانستند با کمیت واحد اندازه‌گیری کنند «گنگ» نامیدند.
در این کتاب از نسخه‌های زیر استفاده شده است: 1. نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شماره 949 که تاریخ کتابت آن 899 هجری است .2. نسخۀ دانشکدۀ ادبیات (دانشگاه تهران) به شمارۀ 4/284 عکسی 2/6032 از جملۀ کتاب‌های اهدایی امام جمعۀ خوی که در قرن دهم هجری کتابت شده است. 3. نسخۀ کتابخانۀ خدابخش پتنا در هندوستان مکتوب در 696 هجری به شماره 3/2928. 4. نسخۀ کتابخانۀ ایاصوفیه (استانبول) به شماره 2/2742. 5.نسخۀ برلین به شماره 4/5923 در کاتالوگ کتابخانۀ سلطنتی پروس. 6. نسخۀ پاریس (کتابخانۀ ملی) به شمارۀ 2467. 7. نسخۀ کتابخانۀ لیدن به شماره 19/14 OR فهرست وورهووه. 8. نسخۀ دیگر کتابخانۀ لیدن به شماره 7/1024. 9. نسخۀ کتابخانۀ احمدیه تونس به شماره 3/5482 .10. نسخۀ آستان قدس رضوی به شماره 12079 از کتاب‌های اهدایی مرحوم سیدجلال الدین طهرانی.
برای این کار نسخه کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شماره 949 اساس قرار داده و موارد اختلاف با سایر نسخ را در حاشیه ذکر شده است. افتادگی‌ها و تصحیح‌های متن اساس را نیز با استفاده از نسخ دیگر در متن آن جا داده شده است. در مورد علاکت‌گذاری اشکال هندسی در متن اصلی کتاب مانند سایر نوشته‌های ریاضی قدما از حروف عربی استفاده شده ولی در اینجا حروف عربی متن رساله را نگاهداشته و از تناظر آنها با حروف لاتینی و بعضاً یونانی استفاده شده است.
عناوین بخش‌های این کتاب به شرح زیر است:
1. زندگانی و آثار ابوالحسن اهوازی
2. تاریخچۀ اعداد گنگ
3. چگونگی تصحیح و ترجمه
4. متن عربی رساله اهوازی
5. ترجمۀ فارسی رساله اهوازی
6. شرح اصطلاحات ریاضی قدیم به‌کار برده‌شده در رسالۀ اهوازی
7. نظریۀ درجه دوم‌های گنگ در ریاضیات قرون وسطی در مشرق زمین
نمایه
ابوالحسن هروی، تصحیح و ترجمۀ رسالۀ شرح صدر مقالۀ دهم کتاب اقلیدس از ابوالحسن اهوازی، تصحیح: سیدمحمدرضا فاطمی دزفول، تهران، تمثال، 244 صفحه، چاپ دوم، بها: 250000 ریال، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات