میراث مکتوب- حضور پرتغالی‌ها در خلیج فارس ۱۱۶ سال ادامه یافت تا اینکه بالاخره با بستن عهدنامه‌ای میان بریتانیا و ایران، مقرر شد کمپانی هند شرقی به کمک ایران آمده و خلیج فارس و تنگه هرمز را آزاد کند. بر همین اساس در روز ٢١ آوریل سال ١۶٢٢ سپاه شاه عباس صفوی، به رهبری امام قلی خان، حاکم فارس و از سرداران صفوی که سازنده سی و سه پل اصفهان نیز بود، فتح هرمز را با موفقیت انجام داد و کل منطقه خلیج فارس را از دست بزرگ‌ترین امپراتور استعماری آن زمان پس گرفته و جایگاه خود را در فهرست ابر قدرت‌های جهان در قرن شانزدهم میلادی ثبت کرد.
در ادامه چند کتاب با موضوع خلیج فارس معرفی شده است.
خلیج فارس قلب جهان
تالیف: محمدحسن نامی
کتاب «خلیج فارس قلب جهان» در واقع تحلیل و تبیینی است بر مدل ژئواکونومیکی- ژئواستراتژیکی خلیج‌فارس، که پس از بیان پیشگفتار و مقدمه به عنوان مدخل بحث، به بیان موقعیت جغرافیایی خلیج‌فارس، سیر تاریخی و اهمیت استراتژیکی آن جهت کنترل این آبراه از دوران باستان تاکنون و همچنین اهمیت تجاری و نقش آن در حیات سیاسی و تداوم حکومت‌های پیرامونی آن می‌پردازد و در ادامه به حضور قدرت‌های بیگانه پس از رنسانس (پرتغال، هلند، فرانسه، انگلیس و در نهایت آمریکا) اشاره دارد، که چشم طمع به بهره‌برداری بلامانع از این منطقه داشته و با آغاز عصر ژئواکونومیک و طرح مسئله انرژی و امنیت و استفاده از آن، بحضور آمریکا، انگلیس، چین و ناتو در این منطقه اشاره می‌کند؛ که جهت دستیابی به اهداف نظامی و راهبردی خود به تأسیس پایگاه‌های نظامی در این منطقه و پیرامون آن از جمله بحرین، شبه جزیره المسندام عمان، عربستان، کویت، قطر، عراق و امارات متحده عربی رو آورده‌اند.
همچنین در این نوشتار بر این موضوع که چگونه آمریکا در رأس استثماگران غربی با محوریت برقراری نظم یک‌جانبه امنیتی برای خود، در عرصه سیاسی نظامی، به ایفای نقش می‌پردازد، پرداخته شده است. در ادامه، اهمیت موقعیت و جایگاه ژئواکونومیک خلیج‌فارس و انطباق ژئواستراتژی قدرت‌های بزرگ و پایگاه‌های نظامی آنان مورد بررسی قرار گرفته و چنین نشان داده می‌شود که، ایران نیز جهت حفظ امنیت این منطقۀ حساس با ایجاد نظام امنیت جمعی و ایجاد یک نهاد امنیتی ویژه، جهت استمرار انرژی و ایجاد سازمان ضدتروریستی منطقه، به ایفای نقش می‌پردازد؛ تا چهار عامل برجسته موقعیت جغرافیایی و اقتصادی (نفت و گاز) و بازار مصرف و در نهایت بُعد فرهنگی این منطقه را از گزند استعمارگران و سودجویان بیگانه در امان بدارد. حال آنکه قدرت‌های بزرگ و جهانخواران طماع به سرکردگی آمریکا همواره با بهانه‌هایی چون مسئله هسته‌ای ایران و تأمین امنیت خلیج‌فارس در پی مداخله و دست‌اندازی به این منطقه هستند و با دامن زدن به اختلافات ایدئولوژیک و مرزی و برقراری ناامنی در پی بهره‌جویی از منابع نفتی و گازی و منابع غذایی و محصولات پتروشیمی و تجاری و معادن و دیگر نعمات این منطقه است.
وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی
اطلس «وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» با چاپ ۴۰ نقشه از جغرافی نویسان ایرانی و عربی و ۱۲۰ نقشه اروپایی توسط گروه نویسندگان (محمدحسن گنجی، محمدباقر وثوقی، جواد صفی نژاد، فاطمه فریدی و امیرهوشنگ انوری) تدوین شده است. این کتاب با استقبال جامعه علمی ایران مواجه و در دومین جشنواره فارابی کتاب برگزیده حوزه تاریخ و جغرافیا شد
کتاب دارای مقدمه‌ای به قلم حسن حبیبی و سه گفتار اصلی است: در بخش نخست مکتب‌های مختلف نقشه‌نگاری حوزه اسلامی و اروپایی در یک دسته‌بندی منسجم ارائه شده است. در بخش دوم، نقشه‌های حوزه‌های اسلامی- اروپایی با توصیف دقیق حوزه جغرافیایی خلیج‌فارس در هر نقشه آمده است. در این بخش نام نقشه‌نگار، سال ترسیم نقشه و محل چاپ آن نیز آمده است.
نام خلیج‌فارس و کرانه‌های شمالی و جنوبی آن به منظور بیان دقت نقشه‌نگار در تک‌تک مکان‌ها مشخص شده است. برای اولین بار در جهان تمامی نام‌های قید شده در هر نقشه با نام‌های کنونی مطابقت داده شده و سیر تغییر نام و ویژگی خاص منطقه درج شده است. در این میان مکان‌هایی که اثری از آنها بر جای نمانده نیز مشخص شده است. در بخش پایانی این کتاب نام نقشه‌ها، ضبط نام خلیج فارس به زبان‌های گوناگون، نام مؤلفان و نقشه‌نگاران حوزه‌های نقشه‌نگاری اروپایی، فهرست مآخذ نقشه‌ها، فهرست نقشه‌هایی که بازسازی و یا برای اولین بار چاپ شده‌اند و فهرست شخصیت‌ها و مکان‌ها آمده است.
از میان صدها نقشه که همگی واقعیت نام خلیج‌فارس را در خود داشته‌اند، نقشه‌هایی انتخاب شده‌اند که از کیفیت و وضوح بیشتری برخوردار بودند. نقشه‌های تاریخی اروپایی از ١۴٧٧ میلادی / ٨٨٢ قمری هم‌زمان با افول فن نقشه‌کشی نزد جغرافی دانان مسلمان شروع می شوند و تا ١٩١٠ که شیوه نقشه‌کشی نو شروع می‌شود، پایان می‌یابند. بدین‌ترتیب از تمام مکتب‌های نقشه‌نگاری بطلمیوسی، اسلامی و اروپایی، بهترین نمونه نقشه‌ها انتخاب شده‌اند. ۴٠ نقشه اسلامی و ١٢٠ نقشه اروپایی (بطلمیوسی) در این کتاب معرفی می‌شوند.
در کنار تحقیق کتابخانه‌ای برای بررسی و تعیین نام‌ها و تلفظ اسامی برای اولین بار از محققان بومی کرانه‌های خلیج‌فارس (هر منطقه یک نفر) استفاده شده، تا درست‌ترین و منطبق‌ترین اطلاعات گردآوری شود. از نسخ خطی موجود در مراکز اسناد و کتابخانه‌های دولتی، خصوصی و منابع دست اول در حد امکان بهره گرفته شده است. در این مجموعه تلاش شده است تا اشتباهات و کمبودها برطرف و شناسنامه‌ای صحیح از نام طراح، سال ترسیم نقشه، منبع و مآخذ هر یک ارائه شود.
در بخش نخست، مکتب‌های مختلف نقشه‌نگاری حوزه اسلامی و اروپایی در یک دسته‌بندی منسجم ارائه شده است. نقشه‌های تاریخی اروپایی از ۱۴۷۷ میلادی / ۸۸۲ قمری هم‌زمان با افول فن نقشه‌کشی نزد جغرافی‌دانان مسلمان شروع می‌شوند و تا ۱۹۱۰ که شیوه نقشه‌کشی نو، آغاز می‌شود، پایان می‌یابند. بدین‌ترتیب از تمام مکتب‌های نقشه‌نگاری: بطلمیوسی، اسلامی و اروپایی، بهترین نمونه نقشه‌ها انتخاب شده‌اند.
در بخش دوم، نقشه‌های حوزه‌های اسلامی- اروپایی با توصیف دقیق حوزه جغرافیایی خلیج‌فارس در هر نقشه آمده است، که شامل ویژگی‌های ذیل است: درج نام نقشه‌نگار، سال نگارش نقشه و محل چاپ آن. نام خلیج‌فارس و کرانه‌های شمالی و جنوبی آن به منظور بیان دقت نقشه‌نگار در تک‌تک مکان‌ها مشخص شده است.
از نسخه‌های خطی موجود در مراکز اسناد و کتابخانه‌های دولتی، خصوصی و منابع دست اول در حد امکان بهره گرفته شده است. در این مجموعه تلاش شده است تا اشتباهات و کمبودها را برطرف و شناسنامه‌ای صحیح از نام طراح، سال ترسیم نقشه، منبع و مآخذ هر یک ارائه شود.
کشور پرتغال، خلیج فارس و ایران صفوی
نوشته مشترک: رودی مته و جورج فلورس
ترجمه: محمد بهرام‌زاده
پرتغالی‌ها اولین اروپایی‌هایی بودند که در حوزه خلیج‌فارس نقش عمده تجاری، نظامی و دیپلماتیک داشتند. آنها برای اولین بار در سال ١۵٠٧ در هرمز حضور پیدا کردند و در سال ١۵١۵ یک راهدارخانه در این جزیره ایجاد کردند و برای دو قرن دیگر در این منطقه به طور گسترده‌تری فعال شدند. این کتاب به مناسبت پانصدمین سالگرد ورود آنها به خلیج‌فارس نوشته شده است. دست‌اندرکاران این اثر، مجموعه تحقیقات جدیدی را در مورد فعالیت‌های خود در هرمز و فراتر از آن ارائه می‌دهند و این موارد را از زوایای مختلف و با توجه ویژه به زمینه گسترده‌تر مربوط به کشورهای مجاور صفوی، یعنی عثمانی و مغول بررسی می‌کنند. مقاله‌های ارائه شده در این کتاب در چهار بخش با عناوین نقشه‌برداری ناحیه، پرتغالی‌ها و جزایر، پرتغالی‌ها و خلیج پهناور فارس و سفر و دیپلماسی ترجمه و منتشر شده است.
وقایع‌نگاری خلیج‌فارس
نوشته: ج.ج.لوریمر
ترجمه: عبدالمحمد آیتی
کتاب وقایع‌نگاری خلیج‌فارس نوشته «ج.ج.لوریمر» و ترجمه استاد عبدالمحمد آیتی شامل دو بخش است: بخش نخست در برگیرنده تاریخ خلیج‌فارس و سرزمین‌ها و بلاد اطراف آن و بخش دوّم معجم جغرافیای منطقه است. بخش اوّل کتاب حاوی دو مبحث است؛ مبحث اول شامل تاریخ عمومی منطقه خلیج‌فارس، منطقه عمان و ولایات عربی ساحل غربی خلیج‌فارس، بخش مرکزی جزیره‌العرب، عراق و عثمانی است که در واقع بخش عربی کتاب است و مبحث دوّم شامل سه فصل خوزستان، تاریخ خلیج‌فارس و جزایر آن و تاریخ مکران است که بخش ایران کتاب خوانده می‌شود. اثر حاضر ترجمه جزیی از قسمت تاریخی کتاب مشتمل بر ۶٢٧ صفحه است که مربوط به ایران می‌شود.
خلیج فارس در حدیث دیگران
خلیج فارس در حدیث دیگران: مجموعه مقالاتی مشتمل بر ۱۴ مقاله از مورخان، جغرافیانویسان و خلیج‌فارس‌پژوهان خارجی معاصر است که از جنبه های مختلف به معرفی خلیج فارس پرداخته اند و وجوه مختلف از جمله طبیعت، اصالت نام در منابع خارجی، جغرافیای تاریخی، اسناد و مدارک، اهمیت اقتصادی و اجتماعی، جایگاه خلیج فارس در دریانوردی و برخی یافته‌های باستان‌شناختی این پهنه آبی را مورد تحقیق قرار داده اند. نویسندگانی چون ژوزه مانوئل گارسیا، ویلم فلور، ابوعبدالله ادریسی، گوهان چتینسایا، باسورث، دیوید وایتهاوس، استرن، ویلکینسون، هانسمن، شوف، زکریا قاسم، ویلسون و آرماندو مونتئیرو نویسندگان این مقالات هستند.
خلیج فارس در نگاه ایرانیان
خلیج فارس در نگاه ایرانیان: مجموعه مقالاتی مشتمل بر ۱۴ مقاله از مورخان، جغرافیانویسان و خلیج‌فارس‌پژوهان ایرانی معاصر است که وجوه مختلف از جمله طبیعت، اصالت نام، جغرافیای تاریخی، اهمیت اقتصادی و اجتماعی، اسناد و مدارک و برخی یافته‌های باستان‌شناختی خلیج فارس را مورد تحقیق قرار داده اند. نویسندگانی چون احمد اقتداری، امام شوشتری، سعید نفیسی، جهانگیر قائم مقامی، حسین کیان راد، محمدجواد مشکور، یوسف مجیدزاده، مونیکا روشن ضمیر، حبیب الله سعیدی‌نیا، حسین نوربخش، سیدمحمدمحیط طباطبایی و محمدابراهیم باستانی پاریزی نویسندگان این مقالات هستند.
منبع: ایبنا