میراث مکتوب- چهارمین جلسه از سلسله نشست‌های موزه‌ها و علوم انسانی به‌مناسبت روز بزرگداشت شیخ صفی‌الدین اردبیلی و به همت گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ذیل نشست تخصصی مجازی با عنوان «میراث جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی» سوم مردادماه ۱۴۰۲ برگزار شد.
سخنرانان این جلسه استاد عمادالدین شیخ‌الحکمایی، کارشناس خطوط، کتیبه‌ها و اسناد دورۀ اسلامی و دکتر صفورا برومند، مدیرگروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ بودند. دکتر الهام ملک‌زاده، عضو هیأت علمی گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی نیز مدیریت این نشست را بر عهده داشت.
در ابتدای این نشست مجازی، دکتر ملک‌زاده در خصوص روند برگزاری سلسله جلسات گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی در حوزه موزه‌ها و علوم انسانی توضیحاتی داد و سپس به اهمیت پژوهشی که توسط سخنران نخست انجام شده و معرفی سوابق پژوهشی شامل تألیفات، تحقیقات و پژوهش‌های اسنادی استاد عمادالدین شیخ‌الحکمائی پرداخت و یادآور شد: پیگیری و تلاش‌های علمی عمادالدین شیخ الحکمایی، پژوهشگر مؤسسۀ باستان‌شناسی دانشگاه تهران و عضو کمیته حافظه جهانی یونسکو در ایران، در قالب تهیه مجموعۀ اسناد مذکور که به ثبت جهانی اسناد بقعه شیخ صفی‌الدین توسط یونسکو انجامید، بهانه‌ای شد تا به‌عنوان نخستین سخنران، به ارائۀ دستاوردهای حاصل از تحقیقات خود بر روی اسناد بقعه شیخ صفی‌الدین بپردازد.
ثبت بین‌المللی اسناد بقعه شیخ صفی و اهمیت تاریخی و فرهنگی آن
«ثبت بین‌المللی اسناد بقعه شیخ صفی و اهمیت تاریخی و فرهنگی آن» عنوان سخنرانی شیخ‌الحکمایی بود که ارائه شد. وی شرح داد: این اسناد کهن‌ترین بایگانی (آرشیو) یه‌دست آمده و در دسترس از تاریخ دوران میانه تا دوره قاجار است که حتی در سطح منطقه نیز کم‌نظیر است. با این ملاحظه که مجموعه اسناد مشابه در حوزه تاریخی و فرهنگی خاورمیانه قدیم به‌ندرت در دسترس بوده و به‌طور کلی اسناد بسیار معدود و کمی از دوره پیش از صفویه باقی مانده است. این در حالی است که همین اسناد قادر هستند اطلاعات ارزشمندی از تاریخ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دوران پیش از صفویه را در اختیار قرار دهند.
شیخ‌الحکمایی ادامه داد: تعداد و قدمت اسناد بقعه شیخ صفی نیز قابل توجه است. این مجموعه شامل رونوشت سندی از سده چهارم هجری تا دوران قاجار است که به‌طور قطع ۱۰۰ سند، تعلق به پیش از سال ۷۰۰ هجری قمری دارند. تعدادی نیز مربوط به دوران ایلخانی، تیموری و صفوی هستند. مجموعه اسناد مذکور دارای ۱۰۰ فرمان، حکم و نامه از پادشاهان و حاکمانی چون ارغون، الجایتو، ابوسعید، آل جلایر و آل چوپان است. همچنین مجموعه منحصر به فردی از ۶۰ سند حاکمان ایلخانی را نیز در خود دارد. دو تا سه سند فرمان از اتابکان آذربایجان مربوط به دوره سلجوقی و اسناد شرعی و قضایی قابل توجهی از افراد و خاندان‌های بزرگ آذربایجان نیز در این مجموعه موجود است. با این ویژگی خاص که بیش از ۹۵ درصد این اسناد نسخه اصل و اولیه هستند.
شیخ‌الحکمایی، در فراز دیگری از سخنرانی خود تأکید کرد: مجموعه اسناد بقعه شیخ صفی، به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروه نخست اسنادی هستند که شامل فرامین حاکمان دوره‌های مختلف تاریخ ایران هستند و برای درک تاریخ سیاسی طی قزون چهارم تا دوره قاجار، اهمیت زیادی دارند؛ دسته دیگر، شامل احوال شخصیه یا معاملات ملکی و معافیت‌های مالیاتی می‌شوند. این بخش نیز برای درک تاریخ دیوانی و کتابت و فرهنگ دیوانی مهم بوده و چون در این بخش با اسناد شرعی و قضایی که به خرید و فروش و مصالحه‌نامه‌ها مربوط می‌شوند، قابلیت این را دارند که به‌طور مستند بتوان درباره زندگی ایرانیان طی ادوار مربوطه مطالعات دقیق انجام داد و ارزیابی و تحلیل تاریخی به‌عمل آورد. امری که برای روشن‌تر شدن وضعیت تاریخ اجتماعی این قرون دارای اهمیت و ارزش بالایی است. وی همچنین به اهمیت این اسناد از نظر زبان، شیوه خط و نمونه خطوط دوران مختلف اشاره کرد. با این ملاحظه که زبان این اسناد نشان دهندۀ برخورد و تعامل چند فرهنگ با هم است.
شیخ‌الحکمایی در پایان سخنرانی خود تصریح کرد: شناسایی و مطالعه این اسناد از دهه هفتاد آغاز شد که ثمرۀ این تلاش با انتشار فهرست اسناد در سال ۱۳۸۸، ثبت ملی و در سال جاری ثبت بین‌المللی آنها به سرانجام رسید. اسنادی که عمدتا در موزه ملی نگهداری می‌شوند.
آثار موزه‌ای مجموعه بقعه شیخ صفی به منزله مستندات تاریخ اجتماعی
سخنران بعدی نشست مجازی دکتر صفورا برومند بود که با عنوان «آثار موزه‌ای مجموعه بقعه شیخ صفی به منزله مستندات تاریخ اجتماعی» به ارائۀ تحقیقات خود در این خصوص پرداخت. وی ابتدا با توجه به اینکه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی ازجمله میراث جهانی ثبت شده در یونسکو به‌شمار می‌رود، در تبیین چیستی و چرایی اهمیت میراث جهانی، چنین گفت: یکی از اهداف سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد که با نام اختصاری یونسکو معرفی می‌شود، ترویج و تشویق برای شناسایی، حفاظت و احیای میراث فرهنگی و طبیعی است که در سراسر جهان از اهمیت خاص برخوردارند. در مجمع عمومی یونسکو که ۵۱ سال پیش در سال ۱۹۷۲ م. در پاریس برگزار شد، توافق‌نامه‌ای برای حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان منعقد و مرکز میراث جهانی یونسکو یا World Heritage Center تأسیس شد. مأموریت این مرکز، حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارد و این آثار متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص هستند. یونسکو میراث بازمانده از گذشته را منبعی غیر قابل جایگزین و الهام‌بخش برای زندگی توصیف می‌کند که از ویژگی جهانی‌بودن برخوردار است.
مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران در ادامه، به‌معرفی گونه‌ای میراث جهانی پرداخت و گفت: میراث جهانی، دو گروه میراث فرهنگی و میراث طبیعی را شامل می‌شود. میراث فرهنگی به دو میراث فرهنگ مادی (ملموس) شامل آثار مادی ارزشمند بازمانده از تمدن بشر شامل آثار منقول مانند کتاب، صنایع و هنرهای دستی، … غیر منقول مانند بناها، مجموعه‌های شهری. میراث فرهنگ معنوی (ناملموس) آداب، رسوم، باورهای دینی، زبان، … و مواردی از این دست را شامل می‌شود. میراث طبیعی جهانی نیز باید پدیده طبیعی منحصربه‌فرد، نمونه‌ای از تغییر زمین‌شناختی، نمونه خاص از فرایند زیست محیطی در حوزه تکامل زمین، بوم‌سازگان ساحلی، دریایی، مجموعه‌های گیاهی و حیوانی و زیستگاه‌های طبیعی با تنوع زیستی در معرض خطر باشد. برای انتخاب این آثار و پدیده‌ها به‌عنوان میراث جهانی معیارهایی نیز تعیین‌شده است.
دکتر برومند سپس درخصوص جایگاه ایران در ثبت میراث جهانی به این نکته اشاره کرد: نکته حائز اهمیت این که ایران با ثبت جهانی ۲۴ اثر تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی یونسکو در رتبه نهم ثبت جهانی در بین ۱۶۱ کشور عضو یونسکو قرار دارد که این امر از ذخایر غنی میراث باستانی، تاریخی و طبیعی سرزمینمان حکایت می‌کند.
اهمیت مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
ادامه سخنان این عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به تبیین اهمیت مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی اختصاص داشت وی گفت: «مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی الدین به نام عارف و نیای خاندان صفوی، ازجمله آثاری است که در سال ۱۳۸۹ به عنوان میراث جهانی شناخته شده است. بنای اولیه این مجموعه در حدود ۷۰۰ سال پیش ایجاد شده و به مرور بناهایی با کاربری‌های مختلف فرهنگی-اجتماعی به مقتضای سپهر زمانه به آن افزوده شده است. ویژگی‌های این مجموعه بر اساس معیارهای یونسکو برای میراث جهانی عبارتند از: نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی؛ نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، نشان‌دهنده برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز؛ نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی. این مجموعه طی قرون متمادی یکی از عرصه‌های فعالیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به‌شمار می‌رفت و آثاری که اینک در این مجموعه در قالب بناها و موزه‌های و آثار موزه‌ای آن در معرض بازدید عموم است، هر یک از منظر مطالعات تاریخ اجتماعی واجد اهمیت بسیارند.
دکتر برومند سپس در تبیین تاریخ اجتماعی به این نکته اشاره کرد: تاریخ اجتماعی شاخه‌ای از مطالعات تاریخی است که به ثبت و بررسی جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی عامه مردم می‌پردازد. روابط مردم با مردم، مناسبات مردم با حکومت، روابط مردم با شیوه زیست جهان مادی و معنوی آنها از مباحثی است که در مطالعه تاریخ اجتماعی به آن پرداخته می‌شود. بدین ترتیب، مقوله‌هایی چون شیوه زیست، خوراک، پوشاک، ابزار و اسباب زندگی، مشاغل و اصناف، اوقات فراغت و سرگرمی‌ها، ورزش‌ها، آداب و سنن اجتماعی، نظام‌های شهرنشینی و شهرسازی، معماری دینی و عرفی،… همگی در مطالعات تاریخ اجتماعی بررسی می‌شوند.
وی سپس درخصوص اهمیت مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در مطالعات تاریخ اجتماعی معماری و هنرهای تزیینی ایرانی، از روند شیوه ساخت و ساز و انواع تزیینات معماری داخلی و خارجی ازجمله کاشی‌کاری، مقرنس، کتیبه‌هایی مزین به خط خطاطان بزرگ دوره صفوی چون میرعماد، میر قوام‌الدین و محمد اسماعیل، منبت‌کاری، گره‌چینی، طلاکاری و نقره‌کاری، نقاشی و دیگر هنرهای تزیینی معماری یاد کرد که از آثار استادکاران ماهر دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه دوره صفوی محسوب می‌شوند و چگونگی و چرایی طراحی آن، موضوعی برای مطالعه تاریخ اجتماعی معماری ایران به‌شمار می‌رود.
برومند سپس با معرفی بخش‌های مختلف این مجموعه ازجمله آرامگاه شیخ صفی، مقبره شاه اسماعیل، مادر شاه، مشایخ و صاحب‌منصبان دوره صفوی و جان‌باختگان نبرد چالدران، چینی‌خانه، مسجد، جنت‌سرا، خانقاه، چله‌خانه، چراغ‌خانه، ویژگی هر یک از این بناها را از منظر تاریخ اجتماعی مد نظر قرار داد. ازجمله این که: جنت‌سرا یا مسجد جنت‌سرا که به صورت فضایی هشت‌ضلعی و بدون محراب طراحی شده است و احتمالاً برای انجام مراسم صوفیانه و سماع به کار می‌رفته است. مقبره شیخ صفی علاوه بر اهمیت آن به عنوان آرامگاه، محل بست و پناهگاه بوده است و افرادی که در آنجا متحصن می‌شدند، جانشان در امان بوده است. این مجموعه موقوفاتی را شامل می‌شود که مستندات آنها اطلاعات درخور توجهی از ساز و کار آن به دست می‌دهند. چینی‌خانه از نظر معماری و تزیینات و هم از نظر آثار موزه‌ای که در آن نگهداری می‌شود، یعنی ظروف چینی آن بسیار حائز اهمیت است. در قسمت خاوری قندیل‌خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی‌خانه دارای چهار شاه‌نشین و دارای طاق‌نماهای مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است. این مکان در دوره صفویان محل نگهداری ظروف طلا، نقره و ظروف سفارشی شاه عباس یکم از کشور چین از نوع ظروف مشهور به مینگ و سلادون به سفارش شاه عباس اول به دست صنعتگران چینی ساخته شده و همگی مهر شاهی و عبارت «وقف آستانه شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس» را دارند. مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران سپس با اشاره به ویژگی‌های آثار موجود در موزه باستان‌شناسی و همچنین موزه سنگ و کتابخانه تخصصی آن، به تبیین اهمیت این آثار به عنوان مستنداتی برای ثبت تاریخ اجتماعی و اقتصادی پرداخت.
سخنان پایانی دکتر برومند به برگزاری آیین سنتی طشت‌گذاری که هر سال از ۲۷ ذی‌الحجه به‌مدت سه روز در مساجد و اماکن مقدس اردبیل و ازجمله مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی برگزار می‌شود، اختتاص یافت. وی همچنین به برگزاری مراسم عزاداری محله عالی قاپو (دروازه) در صحن قیزیل باشلار در این مجموعه و اهمیت آن به عنوان میراثی از تاریخ اجتماعی این شهر اشاره کرد.
این نشست با برگزاری جلسه پرسش و پاسخ مخاطبان به پایان رسید.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی