به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و هفدهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی این مؤسسه به مناسبت «روز اسناد ملی و میراث مکتوب»، به صورت مجازی، با حضور دکتر علی‌اشرف صادقی، زبان‌شناس و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، جمشید کیانفر، پژوهشگر نسخ خطی، و دکتر مهدی نوریان، استاد ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان و متخصص متون کهن ادب فارسی، به میزبانی دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، بعد از ظهر روز جمعه 19 اردیبهشت‌ماه 1399 در صفحه اینستاگرام این مؤسسه برگزار شد.
در ابتدای این جلسه دکتر ایرانی ضمن بیان مقدماتی در خصوص برگزاری اولین جلسۀ مؤسسۀ میراث مکتوب در فضای مجازی به معرفی مؤسسه و ارائۀ گزارشی از فعالیت‌های آن پرداخت و گفت: مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در سال 1372 آغاز به کار کرد و از آن سال تا کنون فعالیت‌های متعدد و متنوعی داشته و آثار و منشورات بسیاری را منتشر کرده است.
دکتر ایرانی با اشاره به فعالیت بنیاد فرهنگ ایران در زمینۀ تصحیح و انتشار متون کهن در دورۀ پیش از انقلاب اسلامی، گفت: این بنیاد به مدیریت مرحوم دکتر ناتل خانلری به مدت 15 سال منتهی به سال 1358 فعالیت داشت و حدود 90 متن کهن و مجموعا 250 اثر را منتشر کرد.
وی سپس با اشاره به تأسیس مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با هدف شناسایی و تحقیق و پژوهش در نسخ خطی، افزود: پس از انقلاب تا سال 1372 مؤسسه‌ای که متولی احیای نسخ خطی و متون کلاسیک باشد وجود نداشت و این توفیق نصیب من شد که طرح احیای میراث مکتوب را به وزارت ارشاد پیشنهاد دادم و با لطف و همراهی آقای مسجدجامعی و وزاری بعدی از این فعالیت حمایت شد.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب ادامه داد: در نتیجه فعالیت‌های مؤسسه در حوزه‌های مختلف مرتبط با آن 335 عنوان کتاب در بیش از 410 جلد، که بسیاری از آنها حجمی در حدود 500 تا 700 دارد، و بخش عمده‌ای از متون کهن فارسی و بعضا عربی قرن چهارم هجری تا دوران قاجار را شامل می‌شود، منتشر شده است.
دکتر ایرانی افزود: وقتی از میراث مکتوب سخن می‌گوییم دوران مد نظر از زمانی است که کتابت، وراقت و تصنیف کتاب در دورۀ تمدن اسلامی شروع شده تا دوره قاجار؛ و با توجه به این که از دوران پیش از اسلام آثار مدونی باقی نمانده و آنچه هست پاره نوشته‌هایی اندک است، ما فقط یکی دو نمونه از این پاره نوشته‌ها را منتشر کرده‌ایم و بیشتر کار ما مربوط به دوره اسلامی تا پایان قاجار است.
وی در ادامه از انتشار مجلات میراث علمی اسلام و ایران، به سردبیری دکتر محمد باقری، آینه میراث به سردبیری دکتر مجدالدین کیوانی، گزارش میراث، به سردبیری دکتر اکبر ایرانی، انتشار مقالات بلند در قالب ضمایم این نشریات، برگزاری جلسات ماهانه، نشست‌های علمی و جلسات نقد و بررسی کتاب‌های منتشرشده، برگزاری کارگاه‌های مختلف در زمینه نسخه‌شناسی، متن‌شناسی، سندشناسی، مهرشناسی و تصحیح متن، مشارکت در برگزاری همایش‌های داخلی و بین‌المللی، ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز علمی اروپایی در زمینۀ تحقیق و تصحیح و انتشار کتاب به عنوان دیگر فعالیت‌های مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب سخن گفت.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب گفت: با توجه به عدم امکان ارسال کتاب یا فایل آن از داخل ایران به علت محدودیت‌های بانکی، دو سال قبل با مؤسسۀ بریل، بزرگترین انتشارات اروپایی که بالغ بر 330 سال سابقه دارد قرارداد بسته‌ایم و الان حدود 250 عنوان از آثار ما در سایت بریل به صورت فایل الکترونیک برای علاقه‌مندان ایرانی و ایران‌شناس در خارج از کشور عرضه شده است.
دکتر ایرانی با اشاره به نامگذاری روز 19 اردیبهشت با نام روز اسناد ملی و میراث مکتوب در تقویم رسمی کشور، گفت: ما در سال 1389 مکاتبه‌ای داشتیم و این پیشنهاد را مطرح کردیم که خوشبختانه در سال 1390 این موضوع در شورای فرهنگ عمومی و شورای انقلاب فرهنگی تصویب شد.
در ادامه این جلسه مجازی دکتر مهدی نوریان، استاد ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان به بیان مطالب خود پرداخت و ضمن ابراز خرسندی از بزرگداشت روز میراث مکتوب، گفت: بزرگترین سرمایه ما همین میراثی است که از نیاکان برای ما باقی مانده و باعث شده است که ما بتوانیم در تمام دنیا سربلند باشیم و افتخار کنیم که از فرهنگی هستیم که آثاری به این عظمت در آن پدید آمده است.
وی افزود: در این شرایط که بیماری کرونا همه مردم جهان را درگیر کرده است، دیدیدم که در میان بلندترین صداهایی که از سران کشورها در دنیا شنیده می‌شود، صدای سعدی به گوش رسید.
دکتر نوریان خطاب به دکتر ایرانی وظیفه‌ای را که ایشان و مجموعۀ میراث مکتوب به عهده گرفته است بسیار مهم و ارزنده توصیف کرد و گفت: من واقعا به شما تبریک می‌گویم که این راه را 27 سال با جدیت و شایستگی ادامه داده‌اید و باعث شده‌اید که این میراث حفظ شود و ما مشمول سخن مولانا نباشیم که فرمود «مرد میراثی چه داند قدر مال» ـ به این معنا که کسی که ارثی به او رسیده قدرش را نمی‌داند ـ و خوشبختانه شما دارید نشان می‌دهید که ما این طور نیستیم.
وی با اشاره به توصیف ادوارد براون از این میراث، گفت: براون گفته بود فرهنگ ایران به بشریت خدمت کرده و در تمدن بشری سهم خیلی بزرگی دارد و به کشورهای اروپایی توصیه کرده بود که باید حریم این فرهنگ و ملتی که دارای چنین فرهنگی است حفظ شود و از سنجش و قیاس آن با بعضی کشورهای نوظهور که به سختی سعی می‌کنند با میراث ایران برای خود پشتوانه‌ای بتراشند، پرهیز شود.
دکتر نوریان همچنین با اشاره به سخن مرحوم استاد حبیب یغمایی به این مضمون که «ارزش شاهنامه فردوسی برای ما از تمام نفت‌هایی که زیر خاک ایران است، بیشتر است»، گفت: بر همین اساس هر کوششی برای حفظ و اشاعه و گسترش این میراث انجام شود مأجور و بسیار با ارزش است.
استاد ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان در ادامه بر اهمیت چاپ متون کهن به به صورت فاکسیمیله یا چاپ عکسی تأکید کرد و گفت: یکی از کارهای بسیار با ارزش که در بنیاد فرهنگ ایران شروع شد و سپس در مرکز نشر دانشگاهی و مؤسسۀ میراث مکتوب ادامه یافت چاپ نسخه‌های خطی ارزشمندی به صورت فاکسیمیله یا نسخه برگردان بود.
دکتر نوریان از چاپ مثنوی نسخه قونیه، به عنوان معتبرترین نسخه مثنوی که پنج سال بعد از وفات مولانا استنساخ شده است توسط مرکز نشر دانشگاهی و چاپ نسخۀ 801 دیوان حافظ توسط میراث مکتوب به عنوان برخی از این نمونه‌های ارزشمند نام برد و با طرح مثالی برای بیان وجه اهمیت این چاپ عکسی گفت: در یکی از چاپ‌های مثنوی بیت «صبر باشد مشتهای زیرکان / هست حلوا آرزوی کودکان» «مشت» را از «ها» جدا نوشته بودند در حالی که «مشتها» اسم مفعول از اشتهاست و به معنای مورد درخواست و آرزوست؛ یا در جای دیگری در بیت «بس که آن شیر از کمین در می‌ربود / آن چرا بر جمله ناخوش گشته بود»، «آن چرا» به صورت «آنچه را» نوشته شده است.
وی ادامه داد: در حالی که آنچه ارزشمند است همان نسخه عکسی است، امروزه رایج شده که وقتی نسخه‌ای به صورت عکس برگردان چاپ می‌شود شروع می‌کنند به حروف‌چینی و چاپ آن و به این وسیله اغلاط زیادی به متن وارد می‌شود.
دکتر نوریان در ادامه با اشاره به از بین رفتن برخی از متون کهن به جهت شرایط نامطلوب، یکی دیگر از آسیب‌های مربوط به متون را حبس آنها دانست و گفت: متأسفانه بعضی افراد تصور می‌کنند نسخه خطی عتیقه است و باید آن را مخفی و حفظ کنند و در اختیار کسی قرار ندهند در حالی که ارزش این کتاب‌ها به محتوای آنها است و باید منتشر شود تا همه بتوانند استفاده کنند.
استاد ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان نمونه دیگری از حبس متون و نسخ خطی را عدم همراهی مسئولان کتابخانه‌ها با محققان دانست و گفت: این موضوع نیز جای گله دارد که بعضی از مسئولان کتابخانه‌ها با سنگ اندازی جلوی محققان، نسخه را به راحتی در اختیار آنها نمی‌گذارند.
دکتر نوریان در این میان فعالیت‌های مؤسسۀ میراث مکتوب را ارزشمند خواند و به عنوان یک نمونه به دورۀ مجلدات کتاب خلاصة الاشعار تقی‌الدین کاشی اشاره کرد و گفت: چهارصد سال پیش شخصی در کاشان دیوان‌های شعرای مختلف را جمع کرده و از میان آنها اشعاری را انتخاب کرده است که این کار او باعث شده این شعرها حفظ شود و میراث مکتوب با انتشار این اثر و آثار این گونه، کار ارزشمندی انجام داده است.
وی استفاده از محققان جوان و انتشار آثار آنان را یکی از نکات قابل توجه در فعالیت‌ها و منشورات میراث مکتوب دانست و ضمن نام بردن از علی صفری آق‌قلعه، مسعود راستی‌پور، احسان پورابریشم، الوند بهاری و بهروز ایمانی، گفت: این خیلی ارزشمند است و شما واقعا کار بزرگی کرده‌اید که امکان نشر آثار این عزیزان را فراهم کرده‌اید تا آنان با شور و اشتیاق و علاقه‌ای که دارند به کار ادامه دهند و به نتایج ارزشمند برسند.
دکتر نوریان در پایان ارتباط ایجادشده با مراکز ایران‌شناسی در کشورهای دیگر و فراهم کردن زمینۀ ارتباط پژوهشگران این حوزه را از دیگر فعالیت‌های مؤسسۀ میراث مکتوب دانست و خطاب به دکتر ایرانی گفت: شما یادگار بسیار با ارزشی از خودتان به یادگار گذاشته‌اید و امیدوارم بتوانید با همین شور و اشتیاق و نیرویی که دارید به این کار ادامه دهید.
دکتر ایرانی نیز یکی از آثار مثبت تصحیح و انتشار متون کهن را ایجاد شوق در جوانان و علاقه‌مندان دانست و گفت: پایان‌نامه‌هایی که در سراسر کشور به این موضوع اختصاص می‌یابد، و یا تحقیقات مستقلی که انجام می‌شود و نیز انتشار مقالات در مجلات ما بیانگر فراوانی علاقه‌مندان به حوزۀ متون کهن است و مؤسسۀ میراث مکتوب نیز در حد وسع و توان محدودی که داریم می توانیم از این کارها حمایت کنیم.
در ادامه جمشید کیانفر، پژوهشگر متون تاریخی و مصحح کتاب‌های ارزشمند و پرحجمی مانند ناسخ التواریخ، روضة الصفا و سفارتنامه خوارزم و سردبیر سابق مجله علمی ـ پژوهشی آینۀ میراث به بیان مطالبی پرداخت.
کیانفر ضمن بیان نحوۀ آغاز و تداوم همکاری خود با مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در مقام سردبیر مجلۀ علمی ـ پژوهشی آینۀ میراث تا سال 1388 و پس از آن به عنوان کارشناس و داور مقالات، به مرور برخی مسائل و چالش‌های این دوران پرداخت.
وی به تفصیل از چالش همکاری با سه نسل مختلف، مسائل مربوط به ویراستاری، تلاش برای ایجاد فضا و فرصت برای نسل جدید و در مقابل مواجه شدن با انتقاد استفاده از نویسندگان گمنام، اضافه کردن ضمایم به مجلات میراث مکتوب و ایرادات وزارت علوم به این موضوع، و راه‌اندازی نشست‌های علمی میراث مکتوب سخن گفت.
کیانفر در پایان از روی آوردن به کتابشناسی متون در سال‌های اخیر به عنوان یکی از فعالیت‌های ارزشمند مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب یاد کرد و گفت: خوشبختانه کتاب‌های چاپ شده در شبه‌قاره در چهار جلد توسط آقای دکتر عارف نوشاهی و کتاب‌های چاپ‌شده در ایران به کوشش آقایان محمود طیار مراغی و سعید میرمحمدصادق فهرست‌نویسی شده است که کار بسیار مهمی است و اطلاعات خوبی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.
در بخش دیگر این نشست دکتر علی‌اشرف صادقی، استاد بازنشسته زبان‌شناسی دانشگاه تهران، رئیس گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس فرهنگ جامع فارسی به ارائۀ مطالب خود پرداخت.
دکتر صادقی در ابتدا از سابقۀ تصحیح متون کهن در ایران سخن گفت و اظهار کرد: از وقتی که روش تصحیح متون با سبک غربی و با مقابله نسخه‌ها و انتخاب اقدم یا اصح نسخ در ایران باب شد معدودی کتاب چاپ شده بود تا این که در دانشگاه تهران اداره انتشارات، که مدتی مرحوم استاد ذبیح الله صفا مدیر کل آن بود، در جنب کتاب‌های علمی جدید برای دانشکده‌های مختلف، شروع به چاپ تصحیحات استادان دانشگاه تهران کرد.
وی از مجموعۀ ده جلدی کشف الاسرار، مجموعۀ ده جلدی کلیات شمس، دیوان‌هایی که دکتر صفا و کتاب‌هایی که مرحوم محدث و دکتر معین و استادان دیگر تصحیح کرده بودند، به عنوان برخی متون تصحیحی منتشرشده از سوی اداره انتشارات دانشگاه تهران یاد کرد.
رئیس گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه گفت: گذشته از انتشارات دانشگاه تهران که برای انتشار هزاران نسخۀ موجود در کتابخانه‌ها کافی نبود، پیش از همه این بنگاه ترجمه و نشر کتاب به مدیریت مرحوم یارشاطر بود که فعالیت‌های توجهی در زمینه متون کهن انجام داد.
دکتر صادقی ادامه داد: بنگاه ترجمه و نشر کتاب در ابتدا کتاب‌های ایران‌شناسی و غیرایرانشناسی را ترجمه و چاپ می‌کرد اما سپس بخشی هم به اسم متون فارسی دایر کردند و کتاب‌های زیادی را از میان متون قدیم برگزیدند و در آنجا تصحیح و چاپ کردند.
وی با اشاره به تداوم این راه با تأسیس بنیاد فرهنگ ایران توسط مرحوم دکتر خانلری، گفت: ایشان با استمداد از استادان ایرانی و غیرایرانی برای سپردن تصحیحات‌شان به این بنیاد، توانست کتاب‌های بسیار خوبی را که البته منحصر به کتاب‌های فارسی بود، چاپ کند.
دکتر صادقی با اشاره به توقف فعالیت بنیاد فرهنگ ایران با انقلاب، گفت: پس از انقلاب پژوهشگاه علوم انسانی که ادامه دهندۀ کار بنیاد فرهنگ و بنگاه ترجمه و چند مؤسسۀ دیگر بود، در زمینۀ تصحیح فارسی کاری نکردند تا این که مؤسسۀ میراث مکتوب راه‌اندازی شد و در این مرکز کتاب‌های متعددی که تا به حال چاپ نشده بود چه به صورت عکسی و چه به صورت مصحح به انتشار رسید.
رئیس فرهنگ جامع فارسی چاپ عکسی متون را از این جهت که عین نسخه‌های خطی را در دسترس محققان قرار می‌دهد واجد ارزش بسیار توصیف کرد و گفت: یک وجه اهمیت این نوع چاپ در این است که می‌توان از آنها برای تحقیق در گونه‌های متفاوت زبان فارسی که در گذشته در نقاط مختلف ایران بزرگ رایج بوده است، استفاده کرد و از این طریق به تألیف تاریخ جامع زبان فارسی دست زد.
وی با بیان این که دستیابی به این هدف با کمک متون تصحیح شده چندان امکان‌پذیر نیست، اظهار کرد: غالبا مصححان به ضبط‌های مختلف نسخه‌های یک اثر توجه دقیق نمی‌کنند ولی وقتی یک نسخه خطی عینا به صورت عکسی چاپ می‌شود و در دسترس قرار می‌گیرد می‌توان با مقایسه نتیجه رسید که آنچه می‌بینیم آیا ضبط مؤلف کتاب است یا مربوط به کاتبی است که در شهری دیگر نسخه را نوشته است.
استاد بازنشسته زبان‌شناسی دانشگاه تهران افزود: البته تشخیص ضبط درست از غلط نیاز به معلومات خاصی دارد و عموما مصححان بسیاری از این ضبط‌ها را ضبط غلط قلمداد می‌کنند؛ در حالی که این گونه نیست.
دکتر صادقی ادامه داد: مصححان ما هنوز خیلی به اهمیت ضبط‌های مختلف توجه ندارند در حالی که از جهت تحول زبان فارسی و حتی نام اشخاص این‌ها بسیار اهمیت دارد و باید همۀ ضبط‌ها به دست داده شود.
وی در ادامه با اشاره به توانمندی مصححان میراث مکتوب، و با بیان این که این مرکز با محدودیت امکاناتی که داشته در حال حاضر تنها مرکزی است که متون مصحح را به صورت گسترده به چاپ می‌رساند، از میکروفیلم هزار نسخۀ خطی تهیه شده از ترکیه توسط مرحوم استاد مجتبی مینوی و برخی نسخه‌های خطی موجود در پاکستان به عنوان موارد قابل توجه برای تصحیح و چاپ توسط مؤسسۀ میراث مکتوب سخن گفت.
دکتر صادقی همچنین با اشاره به تصحیح بخش ریاضی درة التاج توسط استاد عبدالله انوار و انتشار آن توسط میراث مکتوب، گفت: با توجه به این که کسی پیدا نمی‌شد که هم با متون کهن انس داشته باشد و هم ریاضی را به خوبی بداند تصحیح بخش ریاضی درة التاج باقی مانده بود که خوشبختانه این کار توسط آقای انوار به انجام رسید و پیشنهاد می‌کنم که ایشان بخش ریاضی دانشنامه علایی را هم تصحیح کند.
وی در پایان توجه فعلی به نسخه‌های خطی در ایران را غیرقابل قیاس با 50 سال پیش دانست و گفت: ما الان در این زمینه در دنیا حرف برای گفتن داریم و دیگر نیاز نیست پژوهشگران خارجی کتاب‌های ما را تصحیح کنند و امیدوارم که با گرفتاری‌هایی که برای کشور عزیز ما ایجاد شده این رشته قطع نشود و این کار ادامه پیدا کند.
در ادامه دکتر اکبر ایرانی، با اشاره به حجم فراوان نسخ خطی موجود در کشور گفت: اخیرا شنیدم که فهرست دنا که حدود 320 هزار مدخل را در خود داشت به تازگی 60 هزار مدخل دیگر به آن اضافه شده است و بر این اساس می‌توان گفت حدود 380 هزار نسخه و رساله شناسایی شده در ایران نگهداری می‌شود
وی فهرست‌های فراهم شده از این متون را زمینۀ مناسبی برای پژوهشگران دانست و گفت: با توجه به امکان جستجویی که در این فهرست‌ها وجود دارد شناسایی نسخه بدل‌ها برای پژوهشگران دیگر دشوار نیست.
دکتر ایرانی همچنین با اشاره به انتشار کتابشناسی متون چاپ شده در ایران توسط میراث مکتوب، گفت: در این کتاب دو جلدی حدود 12 هزار کتاب چاپی از سال 1234 تا سال 1390 فهرست شده است که امیدواریم این کار به همت کتابشناسان تکمیل شود.