میراث مکتوب- یکصد و پنجاه و هشتمین نشست از سلسله نشست‌های موسسه پژوهشی میراث مکتوب، که با همکاری وبینار بهشتی و به مناسبت هفته کتاب برگزار شد، به رونمایی و معرفی کتاب «ارجنامه احمد گلچین معانی؛ زندگی، آثار، جستارهای متن‌پژوهی» اختصاص داشت. در نشست رونمایی از این کتاب که شنبه ۲۲ آبان‌ماه ۱۴۰۰ برگزار شد، بهروز ایمانی، مولف و مدون اثر، با موضوع «نگاهی کلی به فعالیت‌های تحقیقاتی گلچین معانی»، سعید شفیعیون، دانشیار دانشگاه اصفهان، با موضوع «نگاهی به تاریخ تذکره‌های فارسی» و رضا موسوی طبری، شاعر و پژوهشگر متون، با موضوع «تحقیقات احمد گلچین معانی درباره ادبیات دوره صفوی» سخن گفت.
اکبر ایرانی، مدیرعامل موسسه پژوهشی میراث مکتوب در این نشست بیان کرد: مرحوم گلچین فرد ذوابعادی بود و به عنوان فهرست‌نگار و کتابشناس در مجلات مختلف کار کرده و نام این اثر ارجنامه، ولی در حقیقت درسنامه است. میراث مکتوب مفتخر بوده است ارجنامه حبیب یغمایی، مرحوم غلامحسین یوسفی و ذبیح‌الله صفا را منتشر کند و تصمیم داریم ارجنامه پرویز ناتل خانلری را منتشر کنیم.
ایمانی در پیشگفتاری که بر این اثر نگاشته، زنده‌یاد استاد احمد گلچین معانی را از احیاگران آثار و مآثر اسلامی ـ ایرانی، و از رهروان پویا و راستین وادی تحقیق دانسته است. از منظر مؤلف، ژرف‌نگری گلچین معانی در متون، و به گفته خود او «تحقیق در اوراق عتیق»، و تفحّص سرچشمه‌های دانش، به خاصیت عالمانه او در شمار پژوهشگران، تمایز ویژه‌ای بخشیده و بنا به نوشته زنده‌یاد غلامحسین یوسفی، او را به زنجیره کتاب‌شناسان معدود کشور، پیوند داده است.
مولف کتاب «ارجنامه احمد گلچین معانی؛ زندگی، آثار، جستارهای متن‌پژوهی» در این نشست بیان کرد: استاد احمد گلچین معانی شاعر، متن‌پژوه، مصحح بوده و در ادبیات دوره صفوی نقشی به‌سزا داشت. در فهرست‌نگاری زبردست و ماهر بود و شیوه خود را داشت و احمد منزوی او را در فهرست‌نگاری صاحب سبک می‌دانست. انتقاد سازنده راهگشا خمیرمایه کار استاد گلچین است و هنر قلم اوست و فهرست او از لحاظ کتاب‌های نسخه‌شناسی واقعا قابل توجه است.
ایمانی افزود: حاصل فعالیت او در فهرست‌نگاری پنج اثر است چهار اثر آستان قدس رضوی بخش تاریخ، ادبیات و ریاضیات و لغت و مهم‌تر از همه راهنمای گنجینه قرآن آستان قدس رضوی است. استاد در ادبیات دوره صفوی تحقیقات چشمگیری داشت؛ مثل مکتب وقوع در شعر فارسی. این کتاب‌های منتشر شده راهی به سمت سبک هندی گشودند که از آن می‌توان نمونه‌های شعری مولفه‌های مکتب وقوع را بیرون کشید و تحلیل کرد. کتاب «کاروان هند» اثری است که مهاجرت شاعران را به دربار هند نشان می‌دهد و به واسطه کاروان هند از منابع استفاده می‌کردیم.
به گفته این پژوهشگر، عمده‌ترین تحقیقات گلچین معانی تراثیات است و پنج اثر در حوزه فهرست‌نگاری حاصل تحقیقات اوست. او بیان کرد: گلچین معانی ۱۰ رساله را مورد تحقیق قرار داده و ۱۲۰ مقاله علمی را قلم زده و یکی از آثار شاخص تاریخ تذکره‌های فارسی است. خود او اذعان کرده برای تحقیق این کتاب ۴۰ سال جست‌وجو کرده است. ساختار تذکره‌های فارسی از سه مولفه شکل گرفته است؛ برای مثال منابع دوره صفوی و تحقیقات شکل گرفته بر اساس منابع. بسیاری از دیوان‌های دوره صفویه چاپ نشده و استاد گلچین معانی به تنهایی این کار را انجام می‌داد.
موسوی طبری سخنران بعدی این نشست بود، وی با اشاره به تحقیقات گلچین معانی درباره سبک هندی بیان کرد: این گروه نخستین در این حوزه ادبی اشراف داشتند اما فرصت نکردند به همه سرایندگان آن دوره بپردازند. اما یک استثنا وجود دارد و او ادوارد براون است. ادبیات عصر صفوی مبتنی بر همین گمان‌هاست. نامه‌ای به میرزا محمدخان قزوینی هم مطالب او را تایید کند. بعد از این دوره یک جریان به وجود می‌آید در تقابل با این غفلت امیری فیروزکوهی. مقاله‌ای در نقد سبک هندی امیری فیروزکوهی می‌نویسد. ادبیات صفویه در میان استادان ما در غفلت بود و همه حرف‌های ادوارد براون را تکرار کردند.
او افزود: گلچین معانی کار بزرگی انجام داد و مقابله تحلیلی نکرد و سطرسطر مقدمه «کاروان هند» و مکتب وقوع پاسخ به ادعاهایی است که ادوارد براون انگلیسی مطرح کرد. متاسفانه سخنان غضب‌آلود ادوارد براون را دانشمندان ما ذکر کرده‌اند. تمام نقدهای گلچین معانی همه به جاست و حاصل تحقیقات متقن است.
این پژوهشگر گفت: گلچین معانی یک به یک دعاوی ادوارد براون را رد می‌کند از جمله شمار شاعران هند. در ایران در عهد صفوی تذکره‌نگار ایرانی شاعر مبتدی را ذکر کرده‌اند که در هند این کار فوق‌العاده بوده است. مسئله بعد صله گرفتن شاعران بوده است که با ادله متقن گلچین معانی ذکر کرده است. گلچین معانی توجه شاعران به دربار تیموری را نفی نمی‌کند و موارد دیگری است و شاعران به قصد تجارت به دربار شبه قاره روی آوردند. استاد گلچین معانی این را نفی نمی‌کند. ما در نظر داشته باشیم قاضی نورالله شوشتری در دفاع از تشیع در هند به شهادت می‌رسد. این‌ها سهل‌اندیشی است و گلچین معانی ۱۴ مورد را برشمارد. گلچین معانی به سخت‌گیری‌ها هم اشاره می‌کند. در مقدمه کاروان هند هم علاقه شاعران را آورده است.
سعید شفیعیو ن، استاد دانشگاه اصفهان در این نشست اشاره کرد: چیزی که در خصوص تاریخ تذکره‌ها می‌توان گفت یک اثر کاملا مرجع است و کسانی در عرصه تاریخ تذکره‌ها کار می‌کنند همه وامدار استاد گلچین معانی هستند. آن چیزی که بر من ثابت شده در هر بخشی از تحقیقات سبک هندی گلچین معانی مانند چراغ پرنور است. حتی فرهنگ لغات صائب به عنوان اولین آثار است.
او افزود: در جلسه بزرگداشت نقاط مثبت گفته می‌شود، ولی بد نیست گاهی نواقص کار را نیز گفت. استاد در همان زمان که به فکر تهیه تذکره‌ها می‌افتد و ۳۳۰ تذکره را در چهل سال جمع و به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا کرد. اثری فراهم کرد که بسیار جالب است و تا حدی خود محقق ویژگی تحقیقی را می‌پذیرد. نشان می‌دهد صداقت علمی در وجود محقق جمع شده است و حضور آن شخص را در سطربه سطر آثار می‌بینیم.
شفیعیون ادامه داد: حسن دیگر کتاب این است که شبه تذکره‌ای برای ما باشد. او نسخه‌های خطی را از نظر گذراندند و بعدها از سرگذشت نسخه‌ها خبر نداریم. در کتاب‌هایش مرحوم قزوینی، مرحوم اقبال و مرحوم دانش‌پژوه نقد می‌کند و احترام بسیاری برای مرحوم همایی قائل است. کتاب تاریخ تذکره‌ها خود یک تذکره مهم است و برخی جریانان روز را نوشته است.
او افزود: دیدگاه انتقادی استاد در فراهم‌آوردن اطلاعات مهم بوده است. اجمالا این کتاب در روزگار خود تالیف شده و نسخه‌های خطی را دم دست نداشته و توانسته باواسطه یا بی واسطه آن را احصا کند. یک فرهنگ‌نویس به برخی از این‌ها علاقه بیشتری دارد. بعضی از تذکره‌ها را رد کرده و اعتقاد نداشته مطلبی قابل توصیف ندارد. امروز وظیفه ماست که این مرد بزرگ را بشناسیم که کار چندین محقق را در مهجورترین سبک‌ها انجام داده است. ما باید ادامه دهنده راه این بزرگمرد باشیم.
«ارجنامه احمد گلچین معانی» با تألیف و تدوین بهروز ایمانی در هشت فصل و ۳۳۳ صفحه، به تازگی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
منبع: ایبنا